Muqaddima

IONLAR NASOSI VA FAOL O’TKAZISH 
 
     Membrananing  tashqi  yuzasida  musbat  zaryadlar  ko‘payishi  kaliyning  tashqariga 
chiqishiga  to‘sqinlik  qiladi,  bu  ionning  hujayra  ichida  qolishini  ta‘minlaydi.  Kaliy 

---

 
 
17 
 
kationlarining  hujayra  ichida,  natriyning  esa  tashqarida  ko‘p  bo`lishini  ta‘minlab 
turadigan  boshqa  mexanizm  ham  bor.  Bu  membrananing  natriy-kaliy  nasosidir. 
Membranadagi  Na,K-  ATF-aza  fermenti  bu  nasosning  asosiy  qismi.  Nasos  faoliyati 
uchun  zarur  bo`lgan  energiya  ATF  parchalanganda  ajraladi.  Nasos  kaliyni  to‘qima 
suyuqligidan  protoplazmaga,  natriyni  esa  ichkaridan  tashqariga  chiqarib  turadi.  Ikkala 
ionning harakati ular kam bo`lgan suyuqlikdan ko‘p bo`lgan suyuqlikka qaratilgan yoki 
bu  harakat  konsetratsion  gradiyentga  qarshi.  Shuning  uchun  jarayon  energiya  sarfiga 
muhtoj.  Nasos  faoliyati  uchun  energiyadan  tashqari  kaliy  va  natriy  kerak.  Uning 
tarkibidagi  makromolekulalarga  (tashuvchilarga)  tashqaridan  kaliy,  ichkaridan  natriy 
birikmasa,  nasos  ishlarnaydi.  Ionlarning  konsetratsion  gradiyentga  qarshi  ko‘chirilishi 
faol o‘tkazish deyiladi. 
 
 Sxemadan  ko‘rinishicha  (2-rasm),  natriyni  hujayradan  chiqarilishi  kaliy  ionlarining 
hujayra  ichiga  o‘tkazish  bilan  bog‘langan.  Membranada  joylashgan  Y  tashuvchi 
makromolekulasi hujayra ichidagi suyuqlikdagi Na
+ 
ni o‘ziga biriktirib, Na
+
Y tashuvchi 
kompleksni  hosil  qiladi.  Bu  kompleks  membrananing  tashqi  yuzasiga  yaqinlashganida, 
undan Na
+ 
 ajralib, to‘qima suyuqligiga chiqadi. Na
+
Y tashuvchi kompleks hosil bo`lishi 
natriy  ionlarining  konsetratsion  gradiyentga  qarshi  diffuziyalanishiga  imkoniyat 
tug‘diradi.  Membrananing  tashqi  tarafida  Y  tashuvchi  maxsus  ferment  ta‘sirida  X 
tashuvchiga  aylanadi.  Enda  X  tashuvchinin  molekulasi  tashqi  suyuqlikdan  kaliyni 
biriktirib,  K
+
X  kompleksini  hosil  qiladi.  U  o‘z  navbatida,  membranada  diffuziyalanib, 
protoplazma  tarafiga  o‘tadi.  Kaliyni  ajratib,  hujayra  ichiga  o‘tkazadi.  Bu  jarayonda 
sarflanadigan    energiya  manbai  ATF  dir.  ATF  parchalanganda  ajraladigan  energiya  X 
tashuvchini  Y  tashuvchiga  aylantirishda  ishlatiladi.  Kaliy  va  natriy  ionlarining 
bog‘langan  holda  tashilishi  energiya  sarfini  kamaytiradi.  Tinch  holatda  muskul 
hujayralari sarflaydigan energiyaning 10-20% kaliy-natriy nasosi faoliyatiga ketadi. 
     Faol tashishning energiyaga muhtoj fermentativ jarayon ekanligi hujayralarni sovutish 
yoki  ularga  modda  almashinuvini  to‘xtatuvchi  zaharlar  bilan  ta‘sir  qilish  orqali  isbot 
qilingan.  Ikkala  sharoitda  ham  hujayra  ichiga  kiritilgan  radioaktiv  natriyning  (24  Na
+
) 
tashqariga tashilishi to‘xtab qolgan. 
     Kaliy-natriy 
nasosining 
membrana 
potensiali 
shakllannishidagi 
ishtiroki, 
birinchidan,membrananing  ikki  yuzasi  o‘rtasida  K
+
  va  Na
+ 
miqdoridagi  farqni  saqlab 

---

 
 
18 
 
turishdan    iborat  bo`lsa,  ikkinchidan,  uning  o‘zi  ham  potensial  hosil  qiladi.  Gap 
shundaki,  nasos  yordamida  hujayradan  tashqariga  chiqarilgan  har  uchta  natriy  ioniga 
hujayraga kiritilgan ikkita kaliy ioni to‘g‘ri keladi. Bu hol tashqarida musbat zaryadlar 
ko‘payishiga, membrana potensiali oshishiga olib keladi.