Muqaddima

 
FOTORETSEPTORLARNING QO‘ZG‘ALISffl VA FOTOK3MYOVIY 
REAKSIYALAR 
Fotoretseptorlarning asosiy  funksiyasi  to'r  pardaga  tushgan  nur  kvanti ta‘sirida nerv 
imsulsini  vujudga  keltirishdan  iborat.  Bu  jarayon  fotonlarni  ko
‘
ruv  pigmentlari 
yutishidan  boslilanadi.  Natijada  rodopsin  yuqoriroq  energiya  pog
‘
onasiga  o
‘
tadi  va 
tebranishi  kuchayadi.  Retinal  bir  necha  bosqichli  transizomerizatsiyaga  uchrab,  II  sis-
retinal shaklidan tola-trans-retinalga aylanadi. 
Retinal bidan opsin oqsili o
‘
rtasidagi aloqadordik ham o
‘
zgaradi. 
Rodopsin yemirilgach retinal va opsin hosil bo`ladi va energiya ajraladi. Ayni vaqtda 
pigment  rangsizlanadi,  Bu  jarayonlar  davomida  kalsiy  ionlari  faollashadi  va 
fotoretseptorlarning  tashqi  membranasida  ochiq  ion  kanallar  soni  kamayadi.  Xususan 
natriy  kationi  uchun  o'tkazuvchanligi  pasaygan  membrana  giperpolyarizatsiyalangan 
holatga  keladi.  Manfiy  25  mV  gacha  bo`lgan  retseptor  hujayra  membranasining 
potensiali  —  ‗0  mV  o
‘
zgaradi.  Nur  ta‘srining  kuchayishi  giperpolyaryzatsiyalanish 
darajasini oshiradi. 
Demak,  fotoretseptorlarning  qo‘zg‘alishidagi  membranalarning  ishtirokida  farq  bor. 
Hujayralarning  ichki  membranasi  (disklar  va  buramalar)  nur  kvantini  qabul  qilishni 
ta‘minlasa,  tashqi  plazmatik  membrana  ion  o'tka-  zuvchanligini  o
‘
zgartiradi  va 
giperpolyarizatsion retseptor potensialini vujudga keltiradi. 
Umurtqali  hayvonlarning  fotoretseptorlari  qo`zg
‘
alganda  odatdan  tashqari  holat 
yuzaga  keladi  ular  uchun  yorug‘lik  emas,  qorong
‘
ulik  stimul  bo`lib  xizmat  qiladi. 
Qorongida  fotoretseptorlar  tinmay  mediator  ishiab  chiqaradi  va  ularning  membranasi 
depolyarizatsiyalangan  bo`ladi.  Yoruglikda  gipeфolyarizatsiya  ro
‘
y  berib,  mediator 
ajralishini to
‘
xtatadi. 
Fotoretseptorlarda  ro
‘
y  beradigan  elektr  hodisalar  to
‘
r  pardadagi  ganglioz 
hujayralarning  qo
‘
zg
‘
alishiga  olib  keladi.  Bu  qo
‘
zg
‘
alish  ko'ruv  nervini  tashkil  qiluvchi 
ganglyoz hujayralar aksonlari bo'ylab bosh miyaga o
‘
tkaziladi. 
Ganglioz  hujayralarning  uch  tun  tafovut  qilinadi:  yorug‘lik  paydo  bo`lishiga  javob 
beruvchi  neyronlar  (on-  reaksiya),  yorug‘lik  yo
‘
qolganda  qo
‘
zg
‘
aluvchi  hujayralar  (off- 
reaksiya) ga har ikkisiga ham javob beradigan .hujayralar on-off- reaksiya). 
Har bir ganglioz hujayragan 100 tadanko‘p retseptor unsur to'g‘ri keladi. Bu retseptor 
hujayra bir nechta ganglioz hujayra bilan bogianishi mumkin. Bundan ko
‘
rinib turibdiki, 
har bir ganglioz hujayra juda ko
‘
p retseptor hujayra- lardan axborot oladi. Bitta ganglioz 
hujayra bilan bog‘liq retseptor hujayralar to
‘
r pardada shu hujayraning retseptiv sohasini 
tashkil  qiladi.  Retseptiv  sohalarda  ham  on-  va  off-  neyronlar  tafovut  qilinadi.  Ular  to
‘
r 
pardada aylanma zonalar hosil qiladi. Ba‘zi retseptiv soha o`rtasida on- neyronlar bo`lsa 
chetini  off- neyronlar  egallaydi. Boshqa  retseptiv  sohalar  markazida  off- neyronlar  bor, 
ularni on- neyronlar halqasi qamrab olgan. 
Agar kichkinagina yorug‘ dog
‘
 markazi on- neyronlardan iborat soha o'rtasiga tushsa, 
shu  sohaga  bog‘liq  ganglioz  hujayraning  elektr  faolligi  kuchayadi  Nur  qo'shni  soha 
markaziga ham tushsa, ganglioz hujayralar faolligi ortadi. Ayni bir vaqtda nur tutamlari 
ham on- soha markaziga, ham off- neyronlardan tashkil topgan soha chetiga ta‘sir qilsa, 
ganglioz  hujayralar  faolligi  juda  susayib  ketadi.  Bu  jarayon  to
‘
r  pardaning  o
‘
zida 

---

 
 
258 
 
axborotlar  biri  ikkinchisini  yo
‘
q  qilib  tashlash  va  miyaga  kerakli  axborot  yuborilish 
mexanizmlarining biridir. 
Ganglioz  hujayralarda  rivojlangan  qo
‘
zg‘alish  ko
‘
ruv  nervi  bo'ylab,  to
‘
rt  tepalikning 
oldingi do
‘
mboqchalariga, lateral tizza tanalarga va bosh miyaga o
‘
tkaziladi. 
Chap va o
‘
ng tizza tanaga va imdan yuqoridagi ko
‘
mv tizimi tuzilmalariga ikkala ko
‘
z 
totr pardasidan impulslar boradi. Ko
‘
z kosasidan bosh ehanog‘iga o
‘
tgan ko
‘
ruv nervlari 
miya asosida birlashib, xiazma hosil qiladi. Xiazmada ikkala to
‘
r pardaning nazal (burun 
tomon) yarimlaridan ke- luvchi nerv tolalari kesishadi va qarama-qarshi tomonga o
‘
tadi. 
To
‘
r  pardaning  chakka  tomonlaridan  keluvchi  tolalar  kesilmaydi.  Ular  kesilgan  tolalar 
bilan birlashib, ko
‘
mv  yo`llarini hosil qiladi. 
Tizza tanadagi hujayralar ba‘zi xususiyatlariga ko'ra to
‘
r parda ganglioz hujayralariga 
o
‘
xshaydi.  Ularning  vazifasi  oq-qora  o
‘
rtasidagi  farqni  (kontrastni)  kuchaytirishdan 
iborat. 
To
‘
rt  tepahkning  oldingi  do‘mboqlaridagi  newonlar  ularga  aloqador  to
‘
r  pardadagi 
retseptiv sohada harakatlanuvchi rag
‘
bat paydo bo
‘
Isa, qo
‘
zg
‘
alish bilan javob beradi. 
To
‘
r pardadagi va lateral tizza tanadagi neyronlar ko
‘
mv sohasining umuman yoritilish 
darajasini,  oq-qora  o'rtasidagi  farqni  (kontrastni)  va  ko
‘
ruv  rag
‘
batlarining  rangini 
belgilaydi.  Afferent  ko
‘
ruv  signallar  tahlili  ko
‘
ruv  po
‘
stloqda  davom  etadi  va  ko
‘
ruv 
obrazi (narsaning qiyofasi) shakllanish bilan tugaydi.