Muqaddima

QON TOMIRLARNING FAOLIY TASNIFI 
 
     Barcha  qon  tomirlar  bajaradigan  faoliyatiga  ko'ra  6  turga  bo'linadi:  1) 
amortizatsiyalovchi,  tekislovchi  (elastik  turdagi)  qon  tomirlar;  2)  rezistiv  (qarshilik 
ko'rsatuvchi)  qon  tomirlar;  3)  sfinkter  (jo'mrak)  qon  tomirlar;  4)  almashinuv  qon 
tomirlari; 5) hajmli qon tomirlar; 6) ulovchi (shuntlovchi) qon tomirlar. 
     Amortizatsiyalovchi (tekislovchi) tomirlar devorida elastik tolalar ko'p. Bu tomirlarga 
aorta,  o'pka  arteriyasi  va  ularga  yaqin  katta  arteriyalarning  qismlari  kiradi.  Bu  tomirlar 
juda  qayishqoq  bo'lganidan  sistola  vaqtida  qon  bosimining  keskin  ko'tarilib  ketishiga, 
diastola vaqtida esa 0 gacha tushib ketishiga yo'l qo'ymaydi. 
     Rezistiv (qarshilik ko'rsatuvchi) tomirlarga arteriyalarning oxirgi qismi va arteriolalar, 
qisman  kapillyarlar  va  venulalar  kiradi.  Arteriyalarning  oxiri  va  arteriolalar  yoki 
prekapillyar  tomirlar  devorida  silliq  muskul  qavati  yaxshi  rivojlangan,  diamtri  nisbatan 
kichik.  Bu  tomirlar  qon  oqimiga  hammadan  ko'p  qarshilik  ko'rsatadi.  Silliq  muskul 
qavatining  qisqarishi  va  bo'shashishi  tufayli  ro'y  beradigan  tomirlar  ko'ndalang 
kesimining  o'zgarishi    qon  bosimini  o'zgartiradi.  Tananing  a'zo  va  qismlaridan  oqib 
o'tadigan qon hajmi (qon oqimining hajm  tezligi) ko'proq shu rezistiv tomirlar tonusiga 
bog'liq. 
     Ko'proq  venulalarning  qisqarishi  va  bo'shashishi  qon  oqimiga  bo'lgan  postkapillyar 
qarshilikni  belgilaydi.  Prekapillyar  bosim  bilan  postkapillyar  bosim  nisbati 
kapillyarlardagi gidrostatik bosimga ta'sir etadi va shu yo'l bilan kapillyarlarda filtrlanish 
va qayta so'rilish tezligini o'zgartiradi. 
     Sfinkter  (jo'mrak)  tomirlar  –  prekapillyar  arteriolalarning  oxirgi  qismi.  Bu  tomirlar 
qisqarsa, ishlab turuvchi (teshigi ochiq, qon o'tkazuvchi) kapillyarlarning soni kamayadi. 
Ular  bo'shashsa, bunday  kapillyarlarning  soni  ortadi.  Natijada  modda  almashinuvi    ro'y 
beradigan yuza o'zgaradi. 
     Kapillyarlar modda almashinuvida ishtirok etadigan tomirlarga kiradi. Ahamiyati juda 
katta  bbo'lgan  diffuziya  va  filtrlanish  jarayonlari  faqat  kapillyar  devori  orqali  sodir 
bo'ladi.  Kapillyarlar  qisqaruvchi  unsurlarga  ega  bo'lmaganidan,  faol  qisqara  olmaydi. 

---

 
 
147 
 
Ammo  ularning  diametri  pre-  va  postkapillyar  bosim  o'zgarishi  bilan  sfinkter 
tomirlarning holatiga qarab, sust o'zgaradi. 
     Hajmli  tomirlar  –  asosan  venalar.  Venalar  juda  cho'ziluvchan  bo'lganidan  ko'p 
miqdordagi  qonni  o'ziga  sig'dirib,  saqlab  turishi  va  qon  qylanishiga  qayta  chiqarishi 
mumkin. Shuning uchun ham venalar qon zahirasi vazifasini bajaradi. Ba'zi venalar qon 
zahirasi sifatida ancha ko'p hajmga ega. Bularga jigar venalari, qorin bbo'sjlig'i, yirik teri 
venalari  kiradi. Bu  venalardagi  mavjud  qon  miqdori 1  litr  chamasida  ko'payib-kamayib 
turishi mumkin. 
     Ulovchi  (shuntlovchi)  tomirlar  arteriovenoz  anastomozlardan  iborat.  Bu  tomirlar 
ochiq  vaqtida  kapillyarlar  orqali  qon  oqishi  kamayadi,  ba'zan  butunlay  toxtab  qolishi 
ham mumkin.