Muqaddima

SHARTLI REFLEKSNING VUJUDGA KELISH MEXANIZMLARI 
Shartli  refleks  vujudga  kehshi  uchun  miya  po'sllog‘idagi  shartli  signalni  qabul 
qiluvchi  markaz  bilan  shartsiz  refleks  markazlari  o
‘
rtasidagi  vaqtincha  aloqa  o'matilishi 

---

 
 
280 
 
kerak. shartli refleks hosil qilinishi jarayonida ba- jariladigan ishlarni va sodir boladigan 
hodisalarni  tasawur  qilib  ko'rayhk.  Birinchidan,  ma‘lum  shartsiz  refleksni,  masalan, 
ovqat  ta‘sirida  solak  ajralishi  refleksini  bolajak  shartli  rsfleks  uchun  negiz  qilib  oldik, 
deylik.  Ikkinchidan,  bu  refleks  uchun  befarq  (indefferent)  bo'lgan  signalni,  chunonchi, 
qo
‘
ngiroq  tovushini  shartli  signal  qilib  olarniz.  Shartli  signalning  o
‘
zi  solak  ajrahshi 
chaqirmaydi. 
Endi  shartli  signalni  qollab  ko
‘
ramiz,  ya‘ni  qo
‘
ng
‘
iroq  chalarniz  va  shu  ondayoq 
shartsiz  refleksni  chaqiramiz  —  itga  ovqat  beramiz.  Bunda  solak  bezlari  qo
‘
zg
‘
alib, 
so`lak  ajrata  boshlaydi.  Bir  necha  kun  davomida  bir  necha  martadan  shartli  signalni 
ovqat  bilan  bog‘liq  holda  qollasak,  shartli  signalning  o
‘
ziyoq  (qo'ng‘iroq)  ovqat 
berilmasada, 
solak ajralishini yuzaga keltiradi. Nima uchun solak bezlari uchun iigari befarq bo
c
lgan 
qo
‘
ng‘iroq, endi solak ajralishiga sabab bo`ladi? Gap shundaki, shartli refleksni vujudga 
keltirish jarayonida har gal ikkita shartsiz refleks chaqiriladi va miya po
‘
stlog‘ida ikkita 
markaz  qo'zg‘aladi.  Birinchisi  —  qo'ng‘iroqdan  chiqqan  tovushni  chamalash  refleksi 
(hayvon  qulogining  dikkayishi,  boshning  tovush  kelgan  tomonga  burilishi  va  bir  qator 
vegetativ o‗zgarishlar). Bu refleksning yuzaga chiqishi po'stloqdan pastdagi (to
‘
rt tepalik) 
va  po
‘
stloqdagi  (chakka  sohasi)  markazlarning  qo
‘
zg‘lishiga  bog‘liq.  Ikkinchisi  ovqat 
ta‘sirida  yuzaga  chiqadigan  solak  ajralishi  refleksi.  Uning  yuzaga  chiqishi  ham 
po
‘
stloqdan pastdagi va po'stloqdagi markazlarning qo
‘
zg‘alish natijasi hisoblanadi. 
Demak, shartli refleksni vujudga keltirish jarayonida har tajribada miya po
:
stlog‗imng 
ikkita  markazida  qo
‘
zgalish  rivojlanadi:  birinchisi  shartli  signal  markazi,  ikkinchisi—
shartsiz  refleks  markazi.  Ammo,  awal  bu  markazlar  o
‘
rtasida  aloqa  bo`lmagan.  Shartli 
signal shartsiz ta‘sirot bilan deyarli bir vaqtda berilish ko
‘
p marta takrorlanganidan keyin 
bu markazlar o'rtasida malum o'zaro munosabatlar rivojlanib, vaqtincha aloqa o'matiladi. 
I.  P.  Pavlovning  fikricha,  miya  po'stlog'ida  ayni  bir  vaqtning  o'zida  ikki  soxada 
qo'zg‘alish  paydo  bo`lishi  qo
‘
zg‘alish  jarayoni  kuchsizroq  bo`lgan  o`choqdan  (shartli 
signal qo
‘
zg
‘
alish hosi qilgan sohadan) kuchliroq qo
‘
zg
‘
alib, dominant bo
‘
hb qolgan soha 
(shartsiz refleks markazi) tomon harakat qilishiga olib keladi. Bu qo
‘
zg
‘
alish jarayonining 
bunday  harakatlari  takrorlanaverilganidan  keyin  miya  po
‘
stlog
‘
ining  bir  sohasidan 
ikkinchi sohasiga qaratilgan yol ochilib, ular o‗rtasida vaqtincha aloqa o
‘
matiladi.  Endi 
shartli signal faqat o
‘
z markazini emas, balki shartsiz refleks markazini ham qo'zg‘atadi, 
boshqacha ayt- ganda shaith refleks vujudga keladi. 
Shuni  aytib  o
‘
tish  kerakki,  hozirgacha  miyada  vaqtincha  aloqalar  o
‘
matilishi 
mexanizmlari to
‘
g
‘
risida yagona fikr yo
‘
q. Ba‘zi olimlar bu jarayonda glial hujayralarning 
ahaniyati  katta  deydilar.  Shartli  refleksni  vujudga  keltirish  vaqtida,  ularning  fikricha, 
glial hujayralarning faolligi oshadi, sharth signal va shartsiz refleks markazlari orasidagi 
mielinsiz  tolalarini  mielin  qoplab,  bu  tolalar  o
‘
tkazuvchanligini  oshiradi.  Natijada 
qo
‘
zg‘ahshning  shartli  signal  markazidan  shartsiz  refleks  markaziga  yetib  borishi 
yengillashadi. 
Boshqa  olimlar  vaqtincha  aloqa  o
‘
matilishida  neyronlarda  oqsil  sintezlanishining 
o
‘
zgarishi  yetakchi  rol  o
‘
ynaydi,  deydilar.  Ularning  fikricha,  ko
‘
p  neyronlarning  (ikkala 
markazdagi)  bir  vaqtda  qo
‘
zg‘alishi  RNK  tuzilishiga  ta‘sir  qiladi,  buning  natijasida 
maxsus <Shartli refleks vujudga kelishini tushuntirish uchun sinaptik va membrana faraziyalari 
ham  taklif  qilingan.  Birinchi  taxmin  bo
‘
yicha  shartli  refleks  hosil  bo
‘
Eshi  jarayonida 

---

 
 
281 
 
markazlardagi sinapslarning faoliyat samarasi o
‘
zgaradi, membrana faraziyasi esa shartli 
refleks mexamzmlarini postsinaptik membrana xossalari o'zgarishiga boglaydi