Muqaddima

SUV VA MINERAL TUZLAR ALMASHINUVI 
Odam  ovqatsiz  ‗5—60  kun  yashashi  mumkin,  lekin  suv  ichmasa,  bir  necha  kunda 
halok  bo`ladi.  Suv  organizmda  erituvchi  vazifasini  bajaradi.  Hayotning  asosini  tashkil 
qiladigan biokimyoviy  reaksiyalyar  faqat suvda  erigan  moddalar  o
‘
rtasida sodir bo`lishi 
mumkin.  Suv  organizm  suyuq  muhitlarining  izoosmotikligini  saqlash  va  qoldiq 
moddalarni chiqarib tashlash uchun zarur. 
Tanadagi suvning miqdori odamning yoshiga, jinsiga, organizmning holatiga bog`liq. 
Go
‘
daklar  tana  massasining  75%ini  suv  tashkil  qiladi.  Yosh  yigitlarda  bu  miqdor  63%, 
qizlarda 52% bo`ladi. Yetuk yoshli erkak va ayollarda bu raqam 52% va 56% ni tashkil 
qiladi.  Ayollar  tanasida  suv  miqdorining  nisbatan  kam  bolishi  yog‘  to'qimasi  ko'proq 
bolishiga  bog'liq.  Boshqa  to'qimalarga  nisbatan  yog‘  to'qimasida  suv  juda  kam.  Agar 
tanadagi suv miqdori yog'siz massaga hisoblansa erkaklarda ham, ayollarda ham 73,2% 
boladi. 
Sog‘lom  odam  qancha  suv  ichsa,  shuncha  suv  ajratadi.  Havo  harorati  me‘yorida 
bo‗Isa,  kuniga  2,5  1  ga  yaqin  suyuqlik  ichadi.  Bu  miqdoming  yarmi  ichimliklardagi 
suvga  to
‘
g
‘
ri  kelsa,  ikkinchi  yarmini  taomlardagi  suyuqlik  va  modda  almashinuvi 
natijasida  hosil  bo`lgan  metabolik  suv  tashkil  qiladi.  Organizmdan  suv  buyraklar,  ten. 
o'pka  va  ichak  orqali  chiqariladi  Siydik  tarkibidagi  suvning  o'rtacha  miqdori  1,‘  1, 
najasdagi  miqdori  100  ml,  ter  va  nafasdan  chiqqan  havodagi  miqdori  900-ml.  Katta 
yoshli odamning bir kechayu» kunduzgi suv muvozanati 9- jadvalda keltirilgan. 
- жадш 
Tashqi harorat issiq bo`lganda (yozda, issiq ishxonalarda), sarflanadigan suv miqdori 
asosan  ter  ajralishi  ortishi  hisobiga  keskin  oshadi  Bunday  sharoitda  ajraladigan  terning 
miqdori 10—12 1 ga yetishi mumkin. Ko
‘
p miqdorda ajralgan terdagi suv buglanib, teri 
yuzasidan  issiqlik  yo
‘
nalishini  ta‘minlaydi.  Tabiiyki,  yo‗qotilgan  suv  o`rnini  doimo 
toldirib  turish  kerak.  Ko
‘
p  ter  ajralganda  suv  bilan  birga  talay  mineral  tuzlar  va 
vitaminlar  ham  chiqib  ketadi.  Shuning  uchun  toza  suv  o'rniga  osh  tuzi  qo
‘
shilgan  suv, 
yaxshisi meva sharbatlari yoki kompot ichgan ma‘qul. 
Organizimning har qanday holda ham suvsizlanishi ko'ngilsiz oqibatlarga dib keladi. 
Organizmdaga sunning mihdori 5% ga kamaysa, odamning ish qobiliyati pasayadi, holi 
quriydi.  Suv  miqdorining  10%  dan  ko‗p  kamayishi  og‗ir  suvsizlanishi  hisoblanadi. 
Bunda  tana  vazni  kamayadi,  qon  quyilib,  qon  bosimi  tushib  ketadi,  yurak  faoliyati 
sustlashadi,  siydik  ajralishi  keskin  kamayadi,  odamning  tinka-madori  qurib,  boshi 

---

 
 
216 
 
og‘riydi. Odam alahlaydi, isitmasi chiqishi mumkin. Suvsizlanish 15—20% ga yetganda, 
odam halok bo`ladi. 
Suvni juda ko‗p ichilsa, suvdan zaharlanish hodisasi rivojlanadi, miya shishib, bosh 
og'riydi, ko'ngil ayniydi, qol- ovoqlar akashak bo`ladi. 
Suvga  bo'lgan  talab  ehtiyojga  bog‘liq.  Ammo,  ba‘zi  odamlar  me‘yoridan  ko
‘
p 
suyuqlik  ichishga  odatianadi.  Tashnalik  gipotalamusdagi  suv  ichishni  boshqaruvchi 
markazning qo'zgalishiga bog‘liq. 
Suv  ajralishi  buyraklar,  teri,  ichak  va  o
‘
pka  faoliyati  natijasidir.  Suv  ajralishining 
boshqarilishida gipofiz va buyrak usti bezlari gormonlari muhim rol o'ynaydi 
Mendeleyev  jadvalidagi  unsurlarning  to
‘
rttasi  —  kislorod,  uglerod,  vodorod  va  azot 
tana massasining 96% ini tashkil qiladi. Qolgan ‗% i kalsiy, fosfor, natriy, oltingugurt, 
kaliy,  xlor  va  magniyga  to‗gri  keladi.  Bu  7  unsurni  makroelemeyatlar  deyiladi.  Ular 
skeletning  shakllanishi  va  biologik suyuqliklarning osmotik bosimini  hosil qilish uchun 
zarur.  Bundan  tashqari,  kaliy,  natriy,  kalsiy,  fosfor  qo
‘
zg‗aluvchan  to'qimalarda 
potensiallarning  yuzaga  chiqishida,  muskul  qisqarishini  taminlashda  va  energiyaga  boy 
makrmolekular moddalarning sintezlanishida ishtirok etadi. 
Katta yoshli odam kuniga ‗—5 g natriy (10—12,5 osh tuzi) istemol qiladi. Bu miqdor 
organizm  ehtiyojidan  2  marta ko
‘
p, 2 g  Na  yetarli  bo`ladi. Kerakligadan  ko
‘
p  miqdorda 
is‘temol  qilingan  tuz  salomatlik  uchun  zarur.  Ammo  keragidan  ko‗p  osh  tuzi  iste‘mol 
qilish odat bo lib qolgan. 
Kaliyga  bo`lgan  ehtiyoj  2—3  g.  Aralash  ovqat  qabul  qiladigan  odamning  bu 
elementga bo`lgan ehtiyoji tola qondiriladi. 
Kalsivga bo`lgan ehtiyoj boryo
‘
gi 0,6—0,8 g. Kalsiy tuzlari ichakda yomon so
‘
riladi. 
Shuning uchun ovqat tarkibidagi kaliyning miqdori 3—‘ g ko
‘
p bo`lishi kerak. 
Fosfor ham suyaklarning mustahkamligini ta‘minlaydi. Unga bo`lgan eqtiyoj 1—2 g. 
Bu  ikkala  unsurga  bo`lgan  ehtiyojni  qoplash  uchun  sut  va  sut  maqsulotlarini  yeb-ichib 
turish kerak. 
Tuzlar  ahnashinuvini  boshqarish  bir  guruh  gormonlarga  bog‘liq.  Bu  masala  ichki 
sekresiya bezlari bobida batafsil bayon etiladi. 
Yuqorida  aytilgan  makroelementlardan  tashqari,  organizmnnng  mo
‘
tadil  faoliyati 
uchun yana 15 ga yaqin unsurlar zarur. Ularning jami miqdori tana massasining 0,01 % 
idan  ham  oz.  Organizmning  ularga  ehtiyoji  juda  kam  bolganidan  mikroelementlar,  deb 
ataladi.  Mikroelementlardan  gemoglobin  va  sitoxromlaraing  tarkibiy  qismi  bolmish 
temir, sitoxromoksidaza tarkibiga kiradigan mis, vitamin B12 ning tarkibiy qismi bo`lgan 
kobalt,  ba‘zi  fermentlarning  aktivatori  marganes,  qalqonsimon  bez  garmonlarning 
tarkibiy qismi yodni ko'rsatish mumkin.