Мундарижа

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

55 

XULOSA 

 

Sug u ta  tizimi  iqtisodiyotni  rivojlantirishga     ma la  a iga ,  ijtimoiy 

y   alti ilga   noyob  barqaror-  lashtiruvchi  mexanizmdir.  U  mamlakatda 

makroiqtisodiy  barqarorlikka  ijo-  biy  ta  i   etib,  turli  salbiy  omillarning  ta  i  

darajasini  pasaytiradi.  Sug u ta  tizimi  bozor  infratuzilmasining  tarkibiy  qismi 

zamonaviy  va  barqaror   ug u ta  bozorining  shakllanishi  fuqarorlar,  x   ali  

yurituvchi   u  e tla   va  davlat  manfaatlarini  real  himoya  qiluvchi  mexanizmga 

aylandi.  

Sug u ta faoliyatida moliyaviy munosabatlar   ug u ta fondlarini tashkil qilish 

va  ulardan  foydalanish  jarayonlarida  yuzaga  keladi.  Sug u ta  fondlari  ma lag la i 

 ug u ta qoplamalari t  la   orqali  ishlatiladi. 

Sug u ta  munosabatlari  moliyaviy  munosabatlar     l a a  moliyaviy 

munosabatlardan  va kredit munosabatlardan   ziga xosligi bilan farqlanadi. 

Sug u ta  munosabatlarida   ug u ta  fondlari    faqat   ug u ta  fondi 

qatnashchilarining  badallari  hisobidan    shakllantiriladi.    Sug u ta  fondining 

qatnashchilari    chegaralangan  hisoblanadi.      Sug u ta  munosabatlari  moliya 

munosabatlaridan    qatnashchilarning  soni  bilan  ham  farq  qiladi.    Moliya 

munosabatlarida,  xususan  davlat  byudjetining  qatnashchilari     p  ili  i  tashkil 

qiladi.  Davlat  byudjeti  qatnashchilariga    pul  ma lag la i    yorda  berilishi  adresli  

xarakterga ega emas. Sug u ta fondi qatnashchilariga    ug u ta qoplamalari  berish 

adresli xarakterga ega. 

Sug u ta  tashkilotlarining  moliyaviy  barqarorlik       at i  la i.  Shuningdek, 

bajarilishi majburiy    lga  t  l   layoqati normalarini va ularni aniqlash tartibini, 

alohida tavakkalchiliklar    yi  a  ug u tal    ila  i g majburiyatlari cheklangan 

y  l 

q  yila iga  

miqdorini 

hisoblab 

chiqish 

metodikasini 

hamda 

majburiyatlarning  jami  miqdorini,   ug u tal    ila  i g  t  l  ga  layoqatliligi 

   yi  a axborot berish tartibi va muddatlarini belgilash, t  l  ga layoqatlilikning 

belgilangan  normativlarini  va  ularning  moliyaviy  barqarorligiga  q  yila iga  

---

 

56 

boshqa  talablarni  ta mi la    O z e i t    Respublikasi  Moliya  vazirligi  qoshidagi 

davlat  ug u ta nazorati inspektsiyasining vakolat doirasiga kiradi. 

Sug u ta  tashkilotlarining  moliyaviy  barqarorlik  asosiy       at i  la iga  

ularning t  l   ustav kapitali miqdori,   ug u ta zaxiralari, investitsiya  faoliyatlari, 

qayta  ug u ta mexanizmlaridan foydalanish tizimlari belgilab beradi.  

O z e i t n  Respublkasi  Vazirlar  Mahkamasi  tomonidan   ug u ta 

tashkilotlarining  moliyaviy  resurslarni  shakllantirish,  ularning  kapital  bozoridagi 

faoliyatini  kengaytirish,   ug u ta  tashkilotlarini  yirik  aktsionerlik  jamiyatlari 

sifatida  ularni  fond  bozori  listingiga  kiritish,   ug u ta  xizmatlari  hajmini  oshirish 

   yi  a  mamlakatimizda  kompleks  chora-tadbirlar  amalga  oshirilmoqda. 

Prezidentimiz  Islom  Karimov   ug u ta  sohasini  isloh  qilish  masalalariga  alohida 

t  xtali ,  doimo  diqqat  e ti   i i  qaratib  bormoqda.  Jumladan,  2008  yil  fevral 

oyida     li     tga   O z e i t    Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining 

“O z e i t   

Respublikasi 

ijtimoiy-iqtisodiy 

rivojlani- 

shining 

asosiy 

y   ali  la i”  ga   ag i  la ga   yig li  i a  Prezidentimiz  Islom  Karimov     zga 

chiqib,   ug u ta  masalasiga  alohida  e ti    i  qaratdi.

 

Ushbu  yig ili   a  “Sug u ta 

kichik  va  xususiy  tadbirkorlikning  rivojlanishi  uchun  kafolat  beruvchi  asosiy 

tashkilotlaridan  biri     li  i  kerak,  ammo  bugungi  kunda     p  ili    ug u ta 

tashkilotlarining  moliyaviy  holati  talab  darajasida  emas”  –  deb  ta  i la ila .  Bu 

bejiz  emas  albatta.  Shunga  qaramasdan   ug u ta  sohasiga  oid  ilmiy  tadqiqot 

ishlarini  amalag  oshirish    bugungi  kunning  talabiga  aylanib  bormoqda. 

O z e i t    ug u ta bozorida  ug u ta tashkilotlarining moliyaviy imkoniyatlarini 

kengaytirish  va  ulardan  samarali  foydalanishni  ta mi la    maqsadida  quyidagi 

chora-tadbirlar amalga oshirish vazifa qilib belgilandi: 

 

 masalan,   ug u ta  tashkilotlarining  ustav  kapitallari  minimal  miqdoriga 

talablarni  bosqichma-bosqich  oshirish  rejalashtirilmoqda.  Ushbu  hujjat  loyihasi 

2010  yil  1  yanvar  holati     yi  a  ustav  kapitali  miqdorlarini  jumladan,  umumiy 

 ug u ta  ta m g i a  -1  mln.$  dollargacha,  hayot   ug u ta i     yi  a  –  1,5  mln.$ 

dollargacha,  majburiy   ug u ta     yi  a  -2  mln.$  dollargacha,  qayta   ug u tala   

   yi  a- 6 mln.$ dollargacha etkazishni nazarda tutilgan. 

---

 

57 

 

 2008  yil  7  martdagi  O z e i t    Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasi-  ning 

farmoyishi  bilan   ug u ta,  auditor  tashkilotlari  va  lizing  kompa-  niyalarini 

 ag  atla ti i h     yi  a  chora  –tadbirlar  kompleksi  ma qulla -  di.  Bu  kompleks 

chora  tadbirlarning  barchasi   ug u ta  tashkilotlarining  moliyaviy  resurslarini 

shakllantirish  va  ulardan  samarali  foydalanish-  ga  qaratilganligidan  dalolatdir.  Bu 

esa   z navbatida teng doiradagi  ug u tala u   ila , jismoniy va yuridik shaxslar 

oldidagi moliyaviy majburiyatlarni   z zimmasiga oladigan  ug u ta tashkilotlariga 

tegishli     la i.  Sug u ta  tashkilotlarining  moliyaviy  hisobotiga   ug u tala u   i- 

larning  katta  qiziqishini       atadi.  Bunda   ug u tala u   i  uchun   ug u ta 

tashkilotlarining moliyaviy hisobotlari (buxgalteriya balansi), moliya- viy natijalar 

(foyda  va  zararlar)  haqidagi  hisobotlar,   ug u ta  tashkilot  larining  pul  ma lag la i 

harakati  kabi  moliyaviy  manbalar  ma lum t  malari  taqdim  qilinadi.  Bu  esa 

 ug u tala u   ila   bilan   ug u ta  tashkilotlari     ta i a    za     ug u ta 

shartnomalarini tuzishda tomonlar uchun manfaatlidir. Yuqorida ta  i la ga i e , 

moliyaviy hisob–kitoblar  ug u ta tashkilotining ahvoli va uning faoliyati natijalari 

haqida tasavvurga ega    li  iga imkon beradi. 

Sug u ta  tashkilotlarining  moliyaviy  ahvolini  aniqlash  bilan  bevosita    g liq 

elementlar quyidagilar hisoblanadi: 

 

Aktivlar. Sug u ta tashkilotining   tga  davrlar faoliyat yuritishi natijasida 

tashkil  topgan,  tashkilot  tomonidan  nazorat  qilinadigan  ushbu  resurslar  kelgusida 

iqtisodiy foydalar olishni    z a tutadi; 

 

Majburiyatlar.  Iqtisodiy  foydani    z  ichiga  olgan  moliyaviy  resurslarning 

 ug u ta  tashkilotidan  chiqib  ketishiga  olib  keladigan    tgan  davr  faoliyatlari 

natijasida yuzaga kelgan tashkilotning joriy qarzdorligi. 

O z e i t   a  hozirgi  vaqtda  moliyaviy  hisob-kitoblarning  halqaro 

standartlarga  mos  buxgalteriya  hisobini  yuritish,  isloh  qilish  dasturi  amalga 

oshirilmoqda.  Biz  mamlakatimiz   ug u ta  bozorida   ug u ta  tashkilotlarining 

moliyaviy  resurslarini  shakllantirish  va  ulardan  samarali  foydalanish     yi  a 

quyidagi xulosalarga keldik: 

---

 

58 

 

O z e i t     ug u ta  bozorida  faoliyat  yuritayotgan   ug u ta 

tashkilotlarining  moliyaviy  resurslari  holati  halqaro  mavqeini  e ti   ga  olganda 

mustahkam bazaga ega emas; 

 

ma lum i,  iqtisodiyotni  modernizatsiyalash  jarayonini  tegishli  bozor 

infratuzilmasi  ya  i   ug u ta  tashkilotlarining  faoliyatini  rivojlantirmasdan  turib 

amalga oshirish mumkin emas; 

 

 ug u ta  tashkilotlarida  ixtiyoriy  shaxsiy   ug u tala       yi  a   ug u ta 

xizmatlari  barqaror   u  atla   bilan  rivojlanib  80  %  ga  ortdi,  mol-mulklarni 

 ug u tala   i g ixtiyoriy turlari esa 48% ga    ga ligi i qayd etib   ti   lozim. 

Yuqoridagi  fikr  mulohazalar  va xulosalarni e ti   ga olib quyidagi takliflarni 

berishni  lozim deb topdik: 

 

mamlakatimiz   ug u ta  bozoridagi  eng  asosiy  muammo  milliy   ug u ta 

tashkilotlarning  halqaro  bozorlarga  kirib  borishi  masalasi  bilan    g liq i .  Bizga 

ma lum i alohida davlatning sug u ta bozori yakka holda rivojlanmaydi. Bir davlat 

hududida    y berishi mumkin    lga  turli baxtsiz hodisalarning zararini mahalliy 

 ug u ta  tashkilotlari  qoplab  bera  olmasligi  ayni  haqiqatdir.  Shu  boisdan,  jahon 

 ug u ta  tashkilotlari  bilan  birgalikda  ish  olib  borish,  bir-birini    za    qayta 

 ug u tala   jarayonlarini kengaytirish zurur deb hisoblaymiz; 

 

 ug u ta  tashkilotlari oladigan dastlabki  ug u ta  badallarini kamaytirish 

ham  dolzarb  masala    li  turibdi. Sug u ta tashkilotlarida  ug u ta turlarini keng 

joriy  qilishda  vaqtinchalik     l a a  badallarni  kamaytirsh,  buning  natijasida 

 ug u ta  tashkilotlari  bilan  shartnoma  tuzuvchilarga  ma lum  darajada  soliq 

priferentsiyalari  q  lla il a,  bu  tomonlarni  rivojlantirib,  mijozlarning  ortishi 

hisobiga   ug urta  tashkilotlarining  badal  foizlarini  kamaytirishga     ma la  ga  

   la  edi. 

 

O z e i t   a  mavjud   ug u ta  tizimi  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  hali 

  zi i g t  liq     i va mavqeiga ega emas. Bu shu bilan izohlanadiki, avvalambor 

“ ug u ta  madaniyati”  ning  saviyasi  past,   ug u ta   ug u tala u   ila   uchun 

t  laligi  a  ixtiyoriy     lmay,  majburiy   ug u ta i g  ustunligi  sezilib  turadi. 

---

 

59 

Sug u tal    ila   uchun  zarur     lga   javobgarlik  tizimi  bekami      t  ishlab 

chiqilmagan; 

 

bozor  iqtisodiyoti  qonuniyatlari  keskinlashayotgan  paytda  ishsizlik 

muammosi  dolzarb  masala     li   turibdi.  Bu  esa    z  navbatida  aholi 

qatlamlarining  ishga  kirishga,  ish  topishga     lga   qiziqishlarini  orttiradi.  Mana 

shunday  vaziyatda  ish  beruvchi  tomonidan  ish      a   murojaat  qilgan  shaxsdan 

 ug u ta  polisini  talab  qilishni  zarur  deb  hisoblaymiz.  Bunday  talab  ish      a  

murojaat qilgan tomonning ishga    lga  ma  uliyati va javobgarligini oshiradi; 

 

respublikada  eksport   ug u ta i i  rivojlantirishning  huquqiy  asosini 

takomillashtirish; 

 

eksport-import operatsiyalarini   t azi   i g amaliy va qonuniy jihatlari 

haqida  kichik  va  xususiy  biznes  vakillarining  xabardorligini  oshirishga 

   ma la  i  ; 

 

investitsiya 

loyihalariga 

ularni 

amalga 

oshirilishining 

barcha 

bosqichlarida umumiy qaltisliklardan kompleks  ug u ta himoyasini taqdim etish; 

 

 ug u ta  himoyasining  ishonchliligini  ta mi la    uchun  xorijiy 

investitsiyalarni  qayta   ug u tala   i g  samarali  tizimini  tashkil  etish  maqsadida 

etakchi xorijiy  ug u ta tashkilotlari bilan hamkorlikni kengaytirish; 

 

demokratik  va  bozor  islohotlari  amalga  oshirilayotganligi  munosabati 

bilan  mamlakatda  yuz  berayotgan  ijobiy    zga i  la   haqida  ehtimoldagi 

investorlarni,  xalqaro  moliyaviy  tashkilotlarni,  eksport-kredit  agentliklarini  va 

kompaniya hamkorlarini doimiy ravishda xabardor qilishni uyushtirish; 

 

Sug u ta  bozorida   ug u ta  maxsulotini  ya  i   ug u ta  polisini  sotishni 

elektron tizimini takomillashtirish kerak. Ya  i internet ta m g i orqali foydalanish 

lozim; 

 

Sug u ta i g  hayot   ug u ta i  sohasi     yi  a  me y  iy  va  huquqiy 

hujjatlarni takomillashtirish kerak; 

---

 

60 

 

hududlarda  ug u ta faoliyatini amalga oshiruvchi  ug u ta kompaniyalar 

faoliyatida,  hayot   ug u ta  ta m g iga  oid   ug u ta  xizmati  turlarini  keng  joriy 

qilish kerak;

 

 

respublikamiz  oliy    qu   yurtlarida     ug u ta i g  mazkur  y   ali 

   yi  a  malakali kadrlar tayyorlashni y  lga q  yi  ; 

 

O z e i t   a  majburiy  tibbiy   ug u ta i g  ahmiyati    borasida  aholi 

   ta i a  tashviqot ishlarini jonlantirish. 

Umuman  olganda  yuqorida  bildirilgan  xulosaviy  fikrlar  asosida  ishlab 

chiqilgan  taklif  va  tavsiyalarni  birin  ketinlik  bilan   ug u tal    ila   faoliyatida 

q  lla a ,   ug u ta  bozori       atila iga    ug u ta  xizmatlari  hajmi  kengayadi  va 

 ug u tal    ila  i g  moliyaiy  resurslarini  shakllanishida  va  ularning  moliyasini 

samarali  boshqarishda  hamda  moliyaviy  barqarorligini  ta mi la   a  juda  q  l 

keladi.