Мундарижа

1.3. Xorijda sug’urta kompaniyalari moliyasini samarali boshqarish uslubi 

 

Chet  el  tajribasi  shuni       ata i i,   ug u ta  moliya  resurslarini  qayta 

taqsimlash,  jismoniy    va    yuridik    shaxslarning     ug u ta  xizmatlariga     lga  

talablarini  qondirish,  ularning  moliyaviy  ahvoli  barqarorligini  ta minlashning  eng 

muhim  omillaridan  biridir.  Iqtisodiy  rivojlangan  mamlakatlarda     ug u ta 

tashkilotlari  t  plaga    ug u ta  mukofotlarning  yalpi  ichki  mahsulotdagi  hissasi 

   ta  a  8-10  foizni  tashkil  qiladi.  Bu  esa   ug u ta  iqtisodiyot  rivojiga  sezilarli 

ta  i       atay tga ligi a  dalolat beradi. 

Sug u ta  quyidagi  y   ali  la      yi  a  iqtisodiyotga  ta  i        ati  i 

mumkin:  

1)     y  berishi  mumkin     lga   noxush  hodisalarning  oqibatlarini  bartaraf 

etishga taalluqli  ug u ta himoyasi; 

2)  iqtisodiyotni  rivojlantirish  uchun   ug u ta  sarmoyasini  t  pla    va 

investitsiya qilish. 

---

 

25 

Sug u ta bozorining   ziga xos tovar    lmi   “ ug u ta himoyasi», asosan, 

mamlakat iqtisodi rivojini ta mi lay iga    barqarorlashtiruvchi omil    li  xizmat 

qiladi.  Hozirgi  vaqtda  rivojlangan  mamlakatlarda   ug u ta  bilan  himoyalanmagan 

moddiy, mulkiy inshootlar yoki shaxsiy manfaatlar qolmagan. 

Taniqli mutaxassislarning fikricha, Angliyaning XIX asrdagi iqtisodiy rivoji 

sanoatni    za     ug u tal    i  jamiyatlarning  faoliyati  bilan    g liq i .  Frantsiya 

iqtisodiyotining  yuksalishi  esa  mamlakatda  chinakam   ug u ta  bozori  vujudga 

keltirilganidan keyingina boshlandi. 

Sug u ta  tashkilotlari  tovar  ishlab  chiqaruvchilarning  mulkiy  manfaatlari 

bilan   g liq    lga   va boshqa  xavf-xatar oqibatlari  javobgarligini zimmaga olib 

ishlab  chiqarish  jarayoni  qatnashchilarining  boshqa  manfaatlarini  himoya  qilib, 

mehnat  unumdorligiga  ham  ijobiy  ta  i        atadi.  Chunki,  ishlab  chiqarish 

vositalari  har  xil  hodisalardan  himoya  qilinganiga  amin  tadbirkor    z  e ti   i i 

bozor va raqobat muammolariga qaratish imkoniyatiga ega    la i. 

Jahon  tajribasi  shuni       ata i i,   ug u ta  tufayli  davlat  tabiiy  ofatlar, 

falokatlar  va tadbirkorlar     a iga  zararlarning     i i  qoplash  uchun ketadigan 

katta  xarajatlardan  holi    la i. Masalan, rasmiy  ma lum tlarga     a, 1999  yilda 

butun dunyoda  ug u ta qoplamalari miqdori 33 mlrd. AQSh dollarini tashkil qildi. 

Yaponiyada  katta  vayronagarchilikka  sabab     lga   “Tipxon»  tufonidan  keyin 

    ilga   zararlarni  qoplash  uchun  3,0  mlrd.  AQSh  dollapi,  AQShda     y  bergan 

tabiiy  ofat  oqibatlarini  tugatishga  esa  3,9  mlrd.  AQSh  dollari  miqdorida   ug u ta 

qoplamalari t  la gan. 

Sug u ta  tashkilotlari   ug u tal    ila  i g  mulkiy  va  nomulkiy 

manfaatlarini   ug u ta  orqali  himoya  qilish  tufayligina  emas,  investitsiya  faoliyati 

orqali ham iqtisodiyotga ta  i    t aza ila . 

Ma lum i, O z e i t   a iqtisodiyot bozor munosabatlariga   ti  iga qadar 

 ug u ta  qilinishi  mumkin     lga   moddiy  va  nomoddiy  ishlab  chiqarish 

tarmoqlaridagi  davlat  mulki,  kasb  ma  uliyati,  kredit,  tadbirkorlik  riski   ug u ta 

himoyasidan  chetda  qolgan  edi.  Bundan  tashqari,   ug u ta  sohasida  yakkahokim 

   lga   davlat   ug u ta  tashkilotlari          ug u ta  zahiralarini  investitsiya  qilish 

---

 

26 

bilan    g liq  operatsiyalarni    t azi    huquqiga  ega  emas  edilar.  Ularning 

ma lag la i a  asosan byudjet kamomadini t  l i i   uchun foydalanilardi. 

Bozor  munosabatlariga    tili  i  bilan  bu  muammolar  bartaraf  etila 

boshlandi. Sug u tal    ilarning investitsiya faoliyati bilan   ug ulla i  i  maxsus 

vakolatli  davlat  organi  belgilagan  shartlarda  amalga  oshirilishi  O z e i t   

Respublikasining 

«Sug u ta 

faoliyati 

t  g  i i a»gi 

Qonunida 

rasman 

mustahkamlab q  yilga .  

Iqtisodiy  rivojlangan  mamlakatlarda   ug u ta  tashkilotlarining  faoliyati 

salmoqli  tarzda  rivojlangan.  T  pla ga   zahiralar  ularga  yirik  investorlarga 

aylanish  imkonini  beradi.  G a  dagi   ug u ta  kompaniyalari    z   ug u ta 

sarmoyalarini  jamlab,  ilg     texnika  va  texnologiyani  joriy  qilish,  yirik  inshootlar 

qurish  sohasidagi  eng     p  sarmoya  talab  qiladigan  dasturlarni  ma lag   bilan 

ta mi la   a qatnashmoqdalar. 

Sug u tal    ila   sarmoya  bozorida  ma lag la   harakatini  amalga 

oshirmoqdalar.  Ularning   ug u tala ga la  a   oladigan  kichik  miqdordagi  tarqoq 

 ug u ta  mukofotlari,  pirovardida,  muttasil  ortib  boradigan  katta   ug u ta  fondiga 

aylanadi. 

Dunyodagi  etakchi   ug u ta  kompaniyalari  g  yat  katta  moliyaviy  qudratga 

egadirlar.  1989  yilda  Evropa,  Yaponiya  va  AQSh   ug u ta  kompaniyalari  jami  4 

trillion AQSh dollari miqdoridagi quyilma ma lag  i boshqarishgan. 

Hayotni   ug u ta  qiluvchi  kompaniyalar  ana  shunday  ma lag la ga  ega 

   li ,  vaqtincha         resurslarni  investitsiya  qilish  y  li  bilan  ishlab  chiqarish 

rivojlantirishini   ag  atla ti adilar,  davlat  zayomlari  va  obligatsiyalarini  xarid 

qilish  orqali  esa  infratuzilmani  rivojlantirish     yi  a  hukumat  xarajatlari      i i 

qoplashda  qatnashadilar.  Bu  esa    z  navbatida  ish  bilan  bandlik  darajasini 

oshirishga,  ichki  i te m l  hajmining  va  umuman  yalpi  ichki  mahsulot  hajmining 

   payi  iga ijobiy ta  i  qiladi. 

Sug u ta  mukofotlari  tushgan  payt  bilan   ug u ta  qoplamasini  t  la   

   ta i a  ancha  uzoq  vaqt    ti  i  mumkin.  Buning  natijasida  vaqtincha         re-

surslar  vujudga  keladi  va  ular   ug u ta  kapitaliga  aylanadi.  Zahira  hajmi  va 

---

 

27 

ma lag la   joylashtiriladigan    muddatlar    tufayli     ug u ta  tashkilotlari  g  yat 

qudratli  moliya-kredit  muassasalariga  aylanadi.  Shu  sababli,  sanoati  rivojlangan 

mamlakatlarda   ug u ta  bozori  iqtisodiyotga  barqaror  ta  i        atu   i  omil  si-

fatida tan olingan. 

Sug u ta  tashkilotlarining    makroiqtisodiy  darajadagi  investitsiya  faoliyati 

aktsiyalar va boshqa qimmatli q g  zla  i sotib olish y  li bilan amalga oshiriladi. 

O z-  zi a  ma lum i, ma lag la  iqtisodiyotning ishlab chiqarish yuksak darajada 

   i  i  ta mi la a iga ,  binobarin,  barqaror  dividendlar  kafolati     lga   tarmoq-

lariga beriladi. 

Sug u ta  tashkilotlarining  vaqtincha         ma lag la i i  investitsiya  qilish 

y  li  bilan  iqtisodiyotga  ta  i     t azi    sohasidagi  chet  ellar  tajribasi  e ti   ga 

sazovordir. Bu ta  i  mexanizmini quyidagi 3-chizmadan     i   mumkin: 

Chizmadan      i i   turibdiki,  rivojlangan  mamlakatlarda   ug u ta 

tashkilotlari  manfaatdor  firmalar,  korxonalar  va  aholini   ug u ta  himoyasi  bilan 

ta mi la   a   iborat  asosiy  vazifalaridan  tashqari  yalpi  mahsulot  hajmini 

   payti i   a, ish bilan bandlik darajasini oshirishda,  inflyatsiyani  pasaytirishda  

keng    lam a qatnashadi. Sug u ta bozorining mazkur      at i  la ga ta  i i bir 

qancha jihatlarni   z ichiga oladi. 

Birinchidan,  yuksak  darajada  rivojlangan  bozori     lga   mamlakatlardagi 

 ug u ta  tashkilotlari     pi   a  aktsiyadorlik  asosida  tashkil  qilinadi.  Chizmada 

 ug u ta  tashkilotlari  bilan  sarmoya  bozori     ta i agi    za    aloqa  aks  ettirilgan. 

Odatda,  biror  kompaniya  tashkil  topayotgan  paytda  aktsiyalar  chiqaradi  va  ularni 

asosan  fond  birjalarida  joylashtiradi.  Buning  natijasida  aktsiyadorlik  sarmoyasi 

shakllanadi.  Bu sarmoya  muayyan  vaqtdan keyin  ug u ta sarmoyasiga aylansa,  u 

aktsiyadorlarga va sug u ta tashkilotlariga tegishli daromad keltiradi. 

Ikkinchidan,   ug u ta  qilinuvchi  bilan  shartnoma  tuzib,  ma lum  miqdorda 

 ug u ta mukofoti oladi. Shartnomaga muvofiq,  ug u ta hodisalari    y berganida 

 ug u tal    ila   zarar      i i  qoplaydi  va  bu  bilan   ug u ta  qilinganlarning 

moliyaviy ahvolini tiklaydi. 

---

 

28 

Yuqorida  aytilganidek,   ug u ta  mukofotlari  tushgan  va   ug u ta  summasi 

t  la ga   payt    alig i a,  ayniqca  hayot   ug u ta iga  ixtisoslashgan 

kompaniyalarda juda    p pul  ma lag la i t  pla i  qoladi. 

Sug u tal    ila  

  z 

ma lag la i i 

hukumatning 

infratuzilmani 

rivojlantirish  bilan    g liq  xarajatlari      i i  qoplashga  ham  y   alti a i.  Bunda 

shuni  aytish  kerakki,  bozor  munosabatlari  rivojlangan  mamlakatlarda  byudjet 

kamomadining      i  pul  emissiyasi  hisobidan  emas,  balki  hukumat  kafolatidagi 

qimmatli  q g  zla   chiqarish  hisobidan  qoplanadi.  Masalan,  AQShda  hukumat 

davlat  veksellari,  qarz  sertifikatlari,  davlat  majburiyatlari  va  obligatsiyalar  chi-

qaradi. 

Sug u ta    tashkilotlarining      investitsiyalari  yalpi  milliy  mahsulot  hajmini 

   payti i  ga  xizmat  qilishi  g  yat  muhimdir.  Zotan,  investitsiya  qilinadigan 

ma lag la   ishlab  chiqarish  korxonalarini  barpo  etishga,  yangi  texnologiyalarni 

  zla  ti i  ga,  ish  joylarini     payti i  ga,  sarmoya  bozori  orqali  byudjet 

kamomadini  qoplash  va  inflyatsiya  darajasini  pasaytirishga,  G a   a   ug u ta 

kompaniyalari  uzoq  muddatli  kreditlar  berish  uchun  pul  ma lag la i i  safarbar 

qilishning  eng  muhim  va  ishonchli  vositalaridan  biridir.  Chunonchi,  AQShda 

hayotni   ug u ta  qiluvchi  kompaniyalar  aktivlarining  80  foizidan    tig i  sanoatga 

va  boshqa  tarmoqlarga  uzoq  muddatli  sarmoya  quyishga  sarflanadi.  Ular  bu 

mamlakatda  iqtisodiyotga  y   alti ilga   barcha  uzoq  muddatli  investitsiyalarning 

30  foizini  tashkil  qilib,  xususiy  savdo-sanoat  korporatsiyalarining  aktsiyalari  va 

obligatsiyalarining asosiy xaridorlaridir. 

Amerikadagi  hayotni   ug u ta  qiluvchi  kompaniyalar  yalpi  daromadining 

deyarli uchdan bir qismini investitsiya faoliyatidan tushumlar - qimmatli q g  zla  

bilan   t azila iga  operatsiyalardan olinadigan foizlar va dividendlar, garovlar va 

boshqa kreditlar    yi  a foizlar tashkil qiladi. 

Chet  el  tajribasi  tahlilidan  shunday  xulosa  chiqarish  mumkinki,  bozor 

munosabatlari  sharoitida   ug u ta  kompaniyalari  mamlakat  iqtisodiy  ahvoliga 

ijobiy ta  i  qiluvchi eng yirik investorlardan biri sifatida faoliyat      at i. Shuni 

ham  aytish  kerakki,  fond  birjalari,  qimmatli  q g  zla   bozori  singari  bozor 

---

 

29 

infratuzilmalari  yaxshi  ishlab  turgan  holdagina  investitsiya  faoliyatidan  yuqori 

samara  olishi  mumkin.  Ma lum i,  O z e i t   a  sarmoyalar  va  qimmatli 

q g  zla   bozori  endi  vujudga  kelayotir.  Respublika  rahbariyati  uni  rivojlantirish 

tadbirlarini      m q a.  Respublika  fond  birjasi  va  40  ga  yaqin  investitsiya 

kompaniyalari  faoliyat       atyapti.  Bu  birja  xususiylashtiriladigan  korxonalar  va 

tashkilotlarning  aktsiyalarini  dastlabki  joylashtirishni  ta mi lay i.  Shubha  y  q i, 

qimmatli  q g  zla   va  sarmoyalar  bozori  rivojlanib  borgan  sari  O z e i t   

 ug u ta  bozori  ham  respublika  iqtisodiyotini  rivojlantirishda  munosib     i  

egallab boraveradi.