Мундарижа

1.2.Sug’urta kompaniyalarining moliyasini tashkil etish asoslari va 

boshqarish uslubi 

 

Ma lum i, bugungi kunda  ug u ta kompaniyalari  moliyasini tashkil etish  va 

boshqarish  juda  muhim  ahamiyatga  egadir.  Chunki   ug u ta  kompaniyalarining 

moliyasi    daromad  va  xarajatlariga    g liq  bo la i.  Shuning  uchun   ug u ta 

---

 

17 

kompaniyasining  daromadlar  va  xarajatlari  qanchalik  darajada  yaxshi  boshqarilsa 

shuncha ularning moliyasi samarali tashkil etilgan    la i. 

Bugungi  kunda  Respublikamizda   ug u tal    ila   faoliyatini  nazorat 

qiluvchi,  Davlat  sug u ta  nazorati  inspektsiya  tashkil  etilgan.  Ushbu  inspektsiya   

1998 yil 8 iyunda tashkil etildi va faoliyatini yuritdi. Shu bilan bir qatorda  ug u ta 

faoliyatini nazorat qilish shakllari mavjuddir. 

Bular;  maxsus  vakolatli  davlat  organi  orqali,  soliq  organlari  orqali  hamda 

majburiy  ug u ta i joriy qilish orqali amalga oshirib kelinmoqda. 

Shu  bilan  birga,   ug u ta  faoliyati  “Sug u ta  faoliyati  t  g  i i a”gi 

O z e i t    Respublikasi  Qonunida  belgilangan  tartibda  va  shartlarda 

 ug u tal    ila   qabul  qilgan   ug u ta  majburiyatlarni  ta mi la    uchun  va 

kelgusidagi  ug u ta t  l  la i (qoplamalari) uchun yig ilga   ug u ta mukofotlari, 

shaxsiy  ug u ta, mol-mulk  ug u ta i va  javobgarlik  ug u ta i    yi  a yig ilga  

 ug u ta mukofotlari hisobidan zarur sug u ta zahiralari tashkil etiladi.  

Maxsus   ug u ta  zahiralarining   ug u tal    i i g  majburiyatlari  tarkibida 

mavjud   ug u ta  munosabatlarining  asosiy  xususiyati  hisoblanadi.  Moliyaviy 

resurslar  singari   ug u ta  fondi  nazariyasiga  asoslanib,   ug u ta  majburiyatlarini 

bajarish  uchun  zarur   ug u ta  fondiga  mos  keladigan   ug u ta  zahiralari  hajmi 

 ug u tal    i uchun kerakligini aytishimiz mumkin. 

Sug u ta  zahiralari   ug u tal    ila  i g   ug u tala u   ila   oldida    z 

majburiyatlarini  bajarishni  moliyaviy  kafolatlash  hisoblanadi  va  bunda   ug u ta 

zahiralari  aniq  sanalarda   ug u ta  t  l  la i i g  “qoldirilgan  ”  summalarini  aks 

ettiradi. 

Sug u ta  zahiralarining  oldindan  belgilanilishini  hisobga  olib  ularning 

shaklanishiga  ajratmalar   ug u tal    ila  i g  soliqqa  tortish  bazasidan  chiqarib 

tashlanadi.  Iqtisodiy  ma    a   ug u ta  zahiralari-     ug u ta  shartnomalari  hisobot 

kunida  ijro  etilmagan  yoki  tugallanmagan  majburiyatlarga      a   ug u ta 

t  l  la i i amalga oshirish uchun belgilangan  bu ma lag la   ug u tal  chilarniki 

emas,  balki   ug u ta  fondini  shakllanti-  rishda    zla i i g  pul  t  l  la i  bilan 

qatnashuvchi sirli  ug u tal    ila  majmuiniki hisoblanadi. 

---

 

18 

Sug u ta  zahirasi  summasining  kattaligi  ,   ug u ta  va  qayta   ug u taga       

qabul  qilingan  risklar  shartnoma  shartlari     yi  a  oldida  turgan  t  l  la  

summalarini  butunlay  qoplashi  zarur.  Ularning  hajmini  aniqlash   ug u ta- 

lovchining  operatsiyalarini  diqqat  bilan  tahlil  qilish  hisoblanadi.  Natijalar  va 

ishonchlilik  ug u tal    i i yuqori darajada ehtimolli bankrotlikdan kafolatlaydi. 

Yuqoridagi  aytilganlardan  shunday  xulosaga  kelish  mumkinki,  qanchalik 

 ug u ta  tashkilotlarining   ug u ta  zahiralari  hajmi  katta     l a,  u  shunchalik 

ishonchli  va barqaror    la i. O z xususiyati    yi  a  ug u ta zahiralarining   zi 

 ug u tal    i i g  kreditorlik  qarzdorligi  hisoblanadi.  Ularning  oshishi 

majburiyatlarning oshishini bildiradi. 

Shunday  qilib,   ug u ta  zahiralarining  etarliligi  tushunchasi  hisob-kitob 

kuniga   ug u tal    i  tomonidan  qabul  qilingan   ug u ta  majburiyatlari  hajmi  va 

strukturasi     yi  a  ularning  mos  kelishini  bildiradi.  Sug u ta  zahiralari  majburiy 

tartibda buxgalteriya hisoboti tuzilishi oldidan hisobot kuniga hisob-kitob qilinadi.  

Sug u ta  zahiralarining  shakllanishining  asosiy  printsiplarini  aniqlash 

 ug u ta i  nazorat  qiluvchi  organlar  vakolatiga  kiradi.  Sug u tal    i   ug u ta 

portfeli  strukturasi  va  risklar  xususiyatiga    tayangan  holda  tatbiq    qilinadigan 

bahoning  aniq  muddatlarini  ishlab  chiqadi.  Umumiy  qoida     yi  a  zahira  hisobi 

alohida har bir  ug u ta shartnomasi    yi  a amalga oshiriladi. 

Texnik  zahiralar   ug u ta  t  l  la i i  amalga  oshiruvchi  asosiy   ug u ta 

majburiyatlarini  bajarish  sohasida  shakllanadigan   ug u ta  zahiralarini  ifodalash 

uchun  q  lla ila i.  Texnik  zahiralar   ug u ta  shartnomasi     yi  a   ug u ta 

tashkilotlarining  har  qanday  majburiyatlarini  bajarish  uchun  etarlicha     li  i 

kerak. 

Texnik zahiralarning ingliz tilida ifodalanishi - “te   i al p   i i  ”  ug u ta 

t  l  i i  ta mi la    uchun  ularning  oldindan  tayinlanishini  yana  bir  bor 

ta  i lay i. 

Hayot   ug u ta iga  qaraganda  umumiy   ug u ta  shartnomalari     yi  a 

 ug u ta ya  i zahiralarining baholash printsiplari  ug u ta risklarining aniq farqlari 

---

 

19 

tarif  stavkalari 

hisob-kitob 

metodologiyasi,   ug u ta 

majburiyat- 

larini 

boshqarishning xususiyatlari bilan farq qilib turadi. 

Hayot   ug u ta iga  qaraganda  umumiy   ug u ta  shartnomalari     yi  a 

 ug u ta zahiralari   z ichiga quyidagilarni oladi: 

 

mukofotlar zahiralari; 

 

zararlar zahiralari; 

 

mustahkam rezervlari. 

Zahiralarning  turli  guruhlari  ularning  shakllanishiga  turli  shart-sharoitlarga 

ega.  

Mukofotlar  zahiralarini  shakllantirishning  zarurligi   ug u ta  t  l  la i 

   yi  a   ug u tal    i i g  majburiyatlar  muddatli  xarakteridan  boshlanadi: 

 ug u ta  shartnomasi   ug u ta  mukofoti  t  la ga  a     yoki  birinchi  t  l  i a  

    g  kuchga  kiradi.  Shu  daqiqadan  boshlab   ug u ta  t  l  la i     yi  a 

 ug u tal    i i g  ma  uliyati  boshlanadi.  Bundan  t  la ga    ug u ta  mukofoti 

(uning  birinchi  t  l  i)   ug u tal    i i g  t  liq  hajmdagi  daromadi  hisoblan- 

maydi. Mukofotning ma lum bir qismi  ug u ta riski xususiyatiga mos keladi- gan 

ulushda kelgusi  ug u ta t  l  la i uchun saqlanishi kerak. 

Agar   ug u ta  shartnomalari     yi  a  risklar  qismi  qayta   ug u tal    ila ga 

berilgan     l a,   ug u talovchi   ug u ta  zahiralarida  qayta   ug u tal    ila  i g 

ulushini  hisobga  oladi.  U  ishlab  topilmagan  mukofotlar  zahirasida  ushbu 

 ug u tala       yi  a   ug u ta  mukofotlari  bazasiga  qayta   ug u tala    sharti 

   yi  a  olingan  mukofotdan  tashqari  qayta   ug urtalashga  berilgan  mukofot 

munosabatlariga nisbiy hisobga olinishi mumkin. 

Sug u ta  zararlari  zahiralarini  shakllantirishning  zarurligi   ug u ta  davolarini 

tartibga  solish  uchun  yuz  bergan  hodisalarning  sabablarini,  zararlar  hajmini 

   ga i  , zararlar zahirasini shakllantirish zarur- ligini  ug u ta davolarini tartibga 

solish  uchun  kerakli  vaqt    alig i a  doimo  yotadigan  zararlarning  haqiqiy 

t  l  la i sanasi va  ug u ta hodisasi yuz berishi daqiqalari    ta i agi holati bilan 

aniqlanadi. Agar ushbu vaqt qismining     la g i   va oxirgi nuqtasi turli hisobot 

davrlariga  tegishli     l a,  unda   ug u tal    i     y  beradigan  hodisalari     yi  a 

---

 

20 

 ug u ta  majburiyatlarini bajarishini ta mi la    uchun  maxus  ug u ta zahiralarini 

shakllantiradi. 

Ma lum  qilingan  zararlar  hisobi,  ammo  qoplanmagan  zararlar  har  bir  hal 

qilinmagan  davolar     yi  a  ishlab  chiqiladi  va  uning  hajmi  hal  qilinmagan 

davolar  summasi  miqdorida  qoplanmagan  zararlar  harajatlar  summasini  oshirish 

bilan   ug u tal    i  majburiyatlari  hisobi  kuniga  qoplanmagan  summa  miqdorida 

aniqlanadi.Shunday  qilib  ma lum  qilingan  ammo  qoplanmagan  (t  la maga   ) 

zararlar  zahirasi  hisobi  asosiy  zararlar  hisobi  jurnalida  aks  ettirilgan   ug u ta 

hodisalari haqida komissiyaga keladigan arizalar hisoblanadi. 

Ma lum     lga   ammo 

qoplanmagan 

zararlar 

zahirasida 

qayta 

 ug u tal    ila  i g  ulushi  qayta   ug u ta  shartnomalari  shartlariga  muvofiq 

tegishli  qoplamalari  qayta   ug u tal    ila  i g  javobgarligi  ulushi  miqdorida 

aniqlanadi. Ma lum    lga  ammo qoplanmagan zararlar zahirasida qayta  ug u ta 

shartnomalari  shartlari     yi  a  qayta   ug u tal    ila  i g  ulushi    ya  i 

javobgarlik  ulushi  aniqlanadi.  Masalan,  agar  kvota  qayta   ug u ta  shartnomalari 

tuzilgan  va  qayta   ug u taga  javobgarlikning  40  %  i  berilgan     l a,  unda  ushbu 

shartnomalarning  har  biri     yi  a  ma lum  qilingan  ammo  qoplanmagan  zararlar 

zahirasida  qayta   ug u tal    i i g  ulushi  bevosita   ug u tal    i  tomonidan 

shakllantirilgan  zahiralarning  40  %  ini  tashkil  etadi.Agar  risk  nonisbiy  qayta 

 ug u ta  shartnomasi     yi  a  qayta   ug u ta  qilingan     l a,  ma lum  qilingan 

zararlar  zahirasida  qayta   ug u tal    i i g  ulushi   ug u ta i g    z  ulushini 

oshiradigan zararlar miqdori qayta  ug u ta shartnomalari    yi  a shakllanadi, bu 

qayta  ug u ta shartnoma shartlariga muvofiq holda qayta  ug u tal    i t  l  i a 

qatnashadi. 

Yuz  bergan  ammo  qoplanmagan  zararlar  zahiralari  hisobot  kuniga 

 ug u tal    i  ma lum  qilinmagan  faktlar  haqidagi   ug u ta  hodisalari  bilan 

  g liq     ug u ta  majburiyatlarining  bajarilishini  ta mi la h  uchun  shakllan- 

tiriladi.  Bu  zahira   ug u ta  hodisalar  miqdori,  vayronkorligi,  uning  boshla- 

nishidan  to  qoplanishigacha     lga   davrning  davomiyligi  haqida  bir  necha  yillar 

davomida   ug u ta  statistikasi  asosida  aniqlanadi.  Yuz  bergan  ammo  ma lum 

---

 

21 

qilinmagan  zararlar  zahirasi  hisobi  uchun  t  la ga   zararlar  haqida  ishonchli 

statistika    l a, u holda “doimiy stavka ”metodidan foydalanish mumkin. 

Zahiralarni  barqaror  qilishning   ug u ta  summasi    zga u   a ligi i 

tenglashtirish yoki belgilangan risklar (past chastotali ammo yuqori vayronkorligi) 

   yi  a majburiyatlarni bajarishni ta mi la   uchun belgilangan. 

Sug u tal    ila  uchun muvofiq yillarda yig ili , u katta masshtabli  ug u ta 

t  l  la i i talab qiluvchi  ug u ta riskining amalga oshirgan yoki  hisoblanadigan 

kattaliklar  ustida  haqiqiy  zararlikni  pasaytirishda   ug u ta  t  l  la i i  amalga 

oshirish manbai    la i. 

Zahira kafolatlangan t  l  la , bonuslar, vositachilarga mukofotlar va  ug u ta 

shartnomasi    yi  a boshqa harajatlari summasini   z ichiga oladigan mavjud har 

bir shartnoma    yi  a  majburiyatlar hajmi hisobga olinadi va kelgusi mukofotlar 

hajmi  asosida  yotadigan  kutilgan  hodisa-  larga  asoslangan  puxta  aktuar  hisob-

kitoblar q  lla   bilan hisoblanadi. 

Sug u ta  qoplamalari  zahiralariga  quyidagi      i i   agi  aktivlarni 

kiritishimiz mumkin: 

 

davlat qimmatli q g  zla i, obligatsiyalari; 

 

bank veksellari; 

 

aktsiyalar; 

 

paychilik asosida tuzilgan investitsiya fondlarining investitsiyalari; 

 

deponent sertifikatlari bilan tasdiqlangan bank quyilmalari (depozitlar); 

 

bank bashqaruvining umumiy fondlarida ishtiroki ulushi sertifi- katlari; 

 

ma  uliyati cheklangan jamiyatlar ustav kapitalidagi ulushlari; 

 

     ma  mol-mulklar; 

 

 ug u ta zahiralarida qayta  ug u tal    ila  i g ulushi; 

 

qayta  ug u taga qabul qilingan risklar    yi  a mukofotlar deposi; 

 

 ug u tal    i,   ug u tala u   i,  qayta   ug u tal    i,  qayta   ug u tala 

nuvchi va vositachilarning debitorlik qarzdorligi; 

---

 

22 

 

naqd pullar; 

 

bank schyotlaridagi ma lag la ; 

 

bank schyotlaridagi xorijiy valyuta; 

 

oltin va kumush quyilmalari; 

 

davlat  tasarrufidagi  havo  va  suv  kemalari,  suv  osti  suzish  kemalari  va 

kosmik    e tla , alohida uylardan tashqari      ma  mol-mulklar. 

Sug u ta qoplamalari zahiralariga aktsiya, quyilmalar va  ug u tal    ila  i g 

ustav kapitalida ulushlar qabul qilinmaydi. 

Sug u ta qoplamalari zahiralariga  qabul  qilinadigan aktivlar kafolat predmeti 

yoki  kafil  majburiyatlari     yi  a  pul  summalarini  kreditorga  t  la    manbai 

   li  xizmat qilmaydi. 

Davlat  ug u ta qoplamalari  ug u ta zahiralari aktivlari sifatiga qattiq talablar 

q  ya i. 

X   ali    u  e tla i  va  ular  tomonidan  amalga  oshiriladigan  bitimlar  haqida 

aniq  va  foydali  ma lum tla   taqdim  etish  samarali  bozor  iqtisodiyotining  zarur 

shartlaridan  biri  hisoblanadi.  Hozirgi  vaqtda  ma lu-  motlarni  oshkor  qilishga 

minimal  talab  bozor  ishtirokchilari  va  jamiyatga  taqdim  qilinishi  zarur     lga  

ma lum tla   sifati  va  miqdorini  belgilaydi.  Tartibga  soluvchi  organlar   ug u ta 

bozoridagi  uning  ahvoli  xususiyatlari,  x   ali   yurituvchi   u  e tla i  tomonidan 

oshkor qilinadigan moliyaviy ma lum tla  sifatini     i  chiqadi. 

Yuqorida  aytilganidek  t  liq  teng  doiradagi   ug u tala u   i,  jismoniy  va 

yuridik shaxslar oldida moliyaviy majburiyatlarni   z zimmasiga oladigan  ug u ta 

tashkilotlariga 

tegishli 

   ladi.  Bundan  tashqari,  qayta   ug u tal    i 

mexanizmidan  foydalanib   ug u tal    i   ug u ta  risklari  va   ug u ta  fondining 

ikkinchi taqsimotida ishtirok etadi, demak qayta  ug u ta    yi  a hamkorlar bilan 

majburiyatli  munosabatlarga  kiradi  .Sug u tal    i ing  moliyaviy  hisobotiga 

foydalanuvchi  ancha  qiziqish       ata i.  Moliyaviy  hisob  kitobning  maqsadi 

moliyaviy  ahvoli  (buxgalteriya  balansi),  moliyaviy  natijalar  (foyda  va  zararlar 

haqida  hisobotlar)  haqida  ma lum tla   va  kompaniyaning  moliyaviy  holatidagi 

---

 

23 

(pul  ma lag la i  harakati  t  g  i i a  hisob  kitob,  kapital  harakati  t  g  i i a  hisob 

kitob)   zga i  la  i taqdim qilish hisoblanadi. Moliyaviy hisob kitobning aniqligi 

bevosita  iqtisodiy  qarorlarning  ular  tomonidan  q  lla ili  i a  keng  doirali 

foydalanuvchilarga  foydali  va  zarur  ma lum tla  i  taqdim  qilishi  t  liq 

ishonchliligi va oshkoraligiga sabab    la i. 

Moliyaviy hisob-kitobning asosiy sifat xususiyatlari quyidagilar hisoblanadi: 

 

J  yali.  J  yali  ma lum tla     tga   baholarni  tasdiqlash  va  t  g  ila  , 

  tga ,  hozirgi  va  kelgusi  voqea  hodisalarni  baholashda  ularga  yordam  berib, 

foydalanuvchilarning iqtisodiy qarorlariga ta  i  qiladi; 

 

Ishonchlilik.  Ishonchli  ma lum tla   mavjud  xatolar  va  yanglishlarni 

bartaraf  qiladi.Uning  asosida  quyidagi  xususiyatlar  yotadi;  xolislik,  ehtiyotkorlik, 

t  liq shaklda ahamiyatga ega haqiqiy ma lum tla  i taqdim qilish; 

 

Solishtirma.  Ma lum tla   turli    kompaniyalarning  hisob  kitoblarini 

taqqoslash, turli davrlarda kompaniyalarning  moliyaviy  hisob-kitobiga colishtirish 

imkoniyatiga ega    lag  foydalanuvchilarga taqdim qilinishi kerak ; 

 

Tushunarliliik  (Oddiylik).  Ma lum tla   ijtimoiy-iqtisodiy  faoliyatda, 

buxgaltariya  hisobi  sohasida  etarlicha  bilimlarga  ega     lga   foydalanuvchilar 

tushunishi uchun oson    li  i kerak. 

Yuqorida  ta  i la ga i e ,  moliyaviy  hisob-kitoblar  kompaniyaning  ahvoli 

va uning faoliyati natijalari haqida tasavvurga ega    li  ga imkon beradi.  

Kompaniyaning  moliyaviy  ahvolini  aniqlash  bilan  bevosita    g liq 

elementlari quyidagilar hisoblanadi; 

 

Aktivlar.  Kompaniyaning    tga   davrlardagi  faoliyati  natijasida  tashkil 

topgan,  kompaniya  tomonidan  nazorat  qilinadigan  ushbu  resurslar  kelgusida 

iqtisodiy foydalar olishni kutadi; 

 

Majburiyatlar.Iqtisodiy 

foydani 

  z  ichiga  olgan  resurslarning 

kompaniyalardan chiqib ketishiga olib keladigan   tga  davr faoliyatlari natijasida 

yuzaga kelgan kompaniyaning joriy qarzdorligi; 

 

Kapital. Uning majburiyatlardan tashqari kompaniyaning aktivlari. 

---

 

24 

Kompaniya  faoliyati  natijalarini  baholashga  aloqasi     lga   elementlar 

quyidagilar hisoblanadi: 

 

Daromadlar  kapitalni  oshirishni  ifodalaydigan,  tushum  va  aktivlarni 

oshirish  yoki  majburiyatlarni  kamaytirish  formasidagi  iqtisodiy  foydani  oshirish 

(mulkdorlarning quyilmalari bilan   g liq oshirishlardan tashqari). 

 

Harajatlar. 

Kapitalning 

kamayishi, 

aktivlarning 

chiqib 

ketishi, 

resurlarning  tugatilishi  yoki  majburiyatlarning  oshishi      i i  i agi  iqtisodiy 

foydalarning qisqartirilish. 

O z e i t   a  hozirgi  vaqtda  moliyaviy  hisob  kitoblarning  halqaro 

standartlarga  mos  buxgalteriya  hisobini  isloh  qilish  dasturi  amalga  oshirilmoqda. 

Bunda  vazifa  shundan  iboratki,  investorlar,  foydalanuvchilar-  ni  foydali 

ma lum tla   bilan  ta mi l    i  hisob  kitobning  standartlarning  sistemasini 

shakllantirishdan iborat.