Mundarija: nomoddiy aktivlarni turkumlash nomoddiy aktivlarni baxolash

1. NOMODDIY AKTIVLARNI TURKUMLASH

Nomoddiy aktivlar tushunchasi va ularning turlari

Mamlakatimizda ularni etirof qilish, baholash va buxgalteriya hisobi tartiblarini qatiy belgilovchi asosiy hujjatlar 7-son buxgalteriya hisobi milliy standarti hisoblanadi.19

Nomodliy aktivlar buxgalteriya hisobining asosiy holatlari: etirof qilish payti, qiymatini baholash va foydalanish muddatini aniqlash, amortizatsiya yani hisobga olish, balans qiymatining boshqa o’zgarishlarni hisobga olish va ularning so’nggi bahosi hamda ularning chiqishidan keyingi moliyaviy natijalarni aniqlash, shuningdek korxonaning moliyavii hisobotidagi nomoddiy aktivlar bo’yicha axborotlarni ochib berishdan iborat.

Nomoddiy aktivlar — mahsulot ishlab chiqarish jarayonida korxonalarning mulk obyektlaridan foydalanish maqsadida, ishlarni bajarish, xizmatlar ko’rsatish yoki tovarlarni sotish yoxud uzoq muddat davomila mamuriy va boshqa vazifalarni amalga oshirish uchun mol-mulki saqlab turilmaydigan mulklarning Indentifikatsiya qilingan obyektlaridir.

Nomoddiy aktivlarni aniqlash, aktiv xo’jalik foydalanilgani va jismoniy mazmunga ega bo’lmaganini talab etadi. Jismoniy manoga ega bo’lmagan aktivlar, agar ularning egalik huquqini qo’shgan va ular uzoq muddat davomida foydalaniladigan hollarda nomoddiy aktivlarni aniqlashga javob beradilar.

Shartnomaviy va boshqa yuridik huquqlar vujudga kelishidan qatiy nazar. Agar:

aktiv bilan bog’liq kelgusida iqtisodiy manfaatdorlik korxonaga kelishiga ishonch mavjud bo’lsa;

aktiv qiymati aniq hisoblangan bo’lsa nomodliy aktivlar aktiv sifatida tan olinali.

Korxona kelgusida faqat quyidagilar mavjud bo’lgan taqdirda nomoddiy aktiv bilan bog’liq hisoblangan iqtisodiy foydalar olishi mumkin:

kelgusida korxonaning iqtisodiy foydasi (daromadi)ning ko’payishi aktivning qobiliyati, shuningdek, korxonaning aktivdan shu maqsadda foydalanish borasidagi niyati isbotlansa;

yetarli resurslar mavjud bo’lsa, yoki korxona kelgusida kutgan iqtisodiy foydani chiqarib olishi uchun ularning qulayligi.

Nomoddiy aktivlar buxgalteriya hisobining birligi inventar obyekt hisoblanadi. Nomoddiy aktivlarning inventar obyekti bitta patent, guvohnoma, huquqiy yon berish shartnomasi va boshqalardan kelib chiqadigan huquqlar majmuidan iborat. Bir inventar obyekt boshqasidan farq qilishining asosiy belgisi uning mahsulot ishlab chiqarishdagi mustaqil vazifasini bajarishda, ishlarni bajarish yoki xizmat ko’rsatish yoxud korxonaning mamuriy yoki boshqa vazifalari bajarilishida foydalanishga xizmat qilishidan iborat,

Ikki yoki bir nechta korxonaning egaligida bo’lgan nomoddiy aktivlarning obyekti umumiy egalikdagi uning ulushiga qarab har bir korxonaga nomoddiy aktivlarning tarkibida aks etadi.

Yuqorida qayd etnlgan barcha shartlarga javob beruvchi quyidagi obyektlarni nomoddiy aktivlarga kiritish mumkin:

ixtiroga patent, sanoat namunasi, foydali modelga egalik qiluvchining qat’iy huquqi;

EHM uchun dasturlar, malumotlar bazalariga bo’lgan mualliflik yoki boshqa qonuniy egalik qiluvchilarning qat’iy huquqi;

integral mikrosxemalarning topologiyasiga bo’lgan mualliflik yoki boshqa qonuniy egalik qiluvchilarning qat’iy huquqi;

tovar va xizmat qilish belgisiga qonuniy egalik qiluvchining qatiy huquqi, shuningdek, tovar ishlab chiqariladigan joy nomidan foydalanish huquqi;

patentga egalik qiluvchining seleksiya yutug’iga bo’lgan qat’iy huquqi;

gudvill;

tabiiy resurslardan foydalanish huquqi, yani yerosti va tabiiy muhitning boshqa resurslari, geologiya va tabiiy muhit haqidagi boshqa axborotlar singarilardan foydalanish huquqi;

mol-mulkdan foydalanish huquqi, ya’ni yer uchastkasi, binolar va boshqalardan foydalanish huquqi;

boshqa nomoddiy aktivlar (mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish va xizmat ko’rsatish, iqtisodiy va boshqa imtiyozlardan foydalanish kabilarga bo’lgan huquq).

Shu bilan birga, qati’y huquq — qonun hujjatlarida belgilangan tartibda faqat egalik qilish huquqiga ega shaxs tomonidan yoki uning roziligi bilan uchinchi shaxsga berilishi mumkin bo’lgan mulkiy huquqdir.

Nomoddiy aktivlar tarkibida, shuningdek tasis hujjatlariga muvofiq tan olingan tashkiliy xarajatlar ham hisobga olinadi.

Shuni nazarda tutish kerakki, nomoddiy aktivlar tarkibiga korxona ishchi xodimlarining aqliy va ishchanlik sifatlari, ularning mehnatga bo’lgan malakasi va qobiliyati qo’shilmaydi, chunki bu xususiyatlar o’z egalaridan ajralmaydigan xususiyat bo’lib, ulardan foydalanilmaslik mumkin.

Nomoddiy aktivlarning eng ko’p tarqalgan ko’rinishlari litsenziyalar, patentlar, mualliflik huquqi, kompyuter dasturi bilan taminlanganlik, import kvotalari, nouxau, franchayz, savdo markalari, tashkiliy xarajatlar, gudvill va boshqalardir. Quyida nomoddiy aktivlarning subyektlar faoliyatida ko’proq uchraydigan ba’zi ko’rinishlarning tavsiflari keltiriladi.

Patent — u yuridik tomondan ro’yxatga olingan va tan olingan qati’y huquq. Patent huquqi egalik qiluvchiga boshqa shaxslarning aralashmasligida patent tatbiq etiladigan jarayon va faoliyat yuritishga hamda mahsulotlardan foydalanish, ishlab chiqarish, sotish va nazorat qilishga imkon yaratadi.

Sanoat dizaynini ro’yxatta olish. Sanoat dizaynini ro’yxatga olish patentning ishlab chiqarilgan mahsulotning shakli, namunasi yoki bezagiga nisbatan qo’llanilishiga o’xshashdir. Patent faoliyatni himoya qilsa, sanoat dizaynini ro’yxatga olish mahsulotning tashqi ko’rinishini himoya qiladi. Masalan, komputer terminalining yangi dizayni dizaynni ro’yxatga olish tomonidan himoya qilinadi, yangi "Rentium IV" kompyuteri esa patent tomonidan himoya qilinadi.

Mualliflik huquqi — qonun tomonidan adabiyot asarlari, musiqa, tasviriy san’at kabi ijodiy ishlarning mualliflariga qaratilgan himoya shakli. Mualliflik huquqi egalariga ma’lum ekskluziv huquq, shu jumladan o’z ishlarini nashr qilish, qayta nashr qilish va ko’paytirish, o’z asarlarini sotish va nusxalarini tarqatish, ijro etish va yozish huquqi beriladi.

Savlo markalari va savlo nomlari. Savdo markalari (masalan, "Nestle", "Adidas") va (yoki) savdo nomlari (Coka-Cola) — bu kompaniyalarga, mahsulot yoki xizmatlarga berilgan nomlar, belgilar yoki boshqa belgilovchi aksiyalardir. Ular egalik qilishni asoslash uchun ro’yxatdan o’tkazilishi mumkin. Bunday holatda mahsulotlarning nomi, belgisi yoki boshqa belgilovchi identifikatsiyalar yuridik tomondan himoyalangan bo’ladi.

Franchayz — ma’lum shakllar, texnologiyalar yoki tashqi ko’rinishdan juda yaxshi foydalanishga bo’lgan huquq. Franchayzlar odatda davlat mulkidan foydalanish yoki kommunal xizmatlar ko’rsatish huquqini olish uchun hukumat organlari tomonidan va aniq vazifalar hamda aniq xizmatlardan foydalanish huquqini olish uchun xo’jalik subyektlari tomonidan beriladi. Franchayz haqidagi har bir shartnoma u amal qiladigan davrdagi muddatni, shuningdek franchayz (foydalanish huquqidagi imtiyozlarni beruvchi subyekt) va franchayzlar (mazkur imtiyozni oluvchi subyektlar)ning huquq va majburiyatlarini aniqlashtiradi.

Тashkiliy xarajatlar — faoliyatni tashkil etishda vujudga keladigan sarflar. Тashkiliy faoliyat, masalan, yuridik va ro’yxatga olishga to’g’ridan-to’g’ri mansub bo’ladigan sarflar tashkiliy xarajatlar sifatida kapitallashtirilishi mumkin. Тashkiliy xarajatlarni kapitallashtirish uchun mazkur xarajatlar kelgusida foyda keltiradigan dalillar asos bo’lib hisoblanadi. Bir hisobot davrida tashkiliy xarajatlarning barcha yig’indisi faoliyatning foyda bilan xarajatga nomutanosiblikka olib keladigan moliyaviy natijalarga kiritiladi.

Nomoddiy aktivlarning ba’zilari ikkita maxsus tavsifga ega bo’ladi: ular uzoq muddatli bo’nak to’lovlari hisoblanadi va ular boshqa tarafga sotilishi mumkin bo’lgan egalik qiluvchining hech qanday huquqlari bilan taqsimlanmaydi.

Nomoddiy aktivlar quyidagi belgilar bo’yicha tasniflanishi mumkin:

egalik qilish tavsifi bo’yicha: ayirboshlanganlar, masalan, litsenziyalar, patentlar, dasturiy ta’minlash, nouxau kabilar; ayirboshlanmaganlar, masalan, tashkiliy xarajatlar va gudvill.

Identifikatsiyalash bo’yicha: a) alohida identifikatsiyalanganlar. Ba’zi nomoddiy aktivlar firmaning aktivlarilan alohila tenglashtirilishi mumkin, masalan, litsenziyalar, savdo markalari, franchayz, tashkiliy xarajat va boshqalar;

b) alohila identifikatsiyalanmayliganlar. Boshqa nomoddiy aktivlar alohida identifikatsiyalanmaydi, balki aksincha — ularning siymati firmaning boshqa aktivlari bilan o’zaro aloqalaridan olinadi. Masalan, mijozlarning ishonchiga yoki xodimlar malakasining darajasiga asoslanadigan gudvil.Nomoddiy aktivlarni turkumlash vazifasiga kura ishlab chikarish va noishlab chikarish vositalariga bulinadi. Ishlab chikarish asosiy vositalarini bevosita moddiy ne’matlarni yaratishda ishtirok etadigan vositalaridir. Noishlab chikarish asosiy vositalari guruxiga uy – joy xamda kammunal – xujalik, maishiy xizmat, soglikni saklash, ta’lim va boshkarishning asosiy vositalari kiritiladi.

      Ishlab chikarish va xujalik faoliyatida asosiy vositalar ob’ektlaridan foydalanish darajasiga kura kuyidagi guruxlarga bulinadi:

¨     Foydalanilayotgan;

¨     Zaxirada turgan;

¨     Buzuk yoki ishlatish xolatida bulmagan asosiy vositalar;

     Asosiy vositalarning bunday guruxlanishi ulardan foydalanish samaradorligini baxolash, eskirgan vositalarni almashtirish, keraksiz asosiy vositalarni boshka korxonaga berish yoki sotish tugrisida karor kabul kilish, shunengdek ularni eskirishini tugri xisob – kitob kilish uchun zarur.

Asosiy vositalar natural – moddiy tarkibiga kura kuyidagi guruxlarga bulinadi:

¨     Er;

¨     Erni obododonlashtirish buyicha kapital ta’lim;

¨     Imoratlar;

¨     Inshoatlar;

¨     Uzatuvchi moslamalar;

¨     Mashina va jixozlar;

¨     Transport vositalari;

¨     Asbob – uskunalar;

¨     Ishlab chikarish inventarlari;

¨     Xujalik inventarlari;

¨     Ish xayvonlari va maxsuldor chorva;

¨     Kup yillik daraxtlar;

¨     Boshka asosiy vositalar;

     «Asosiy vositalar» n6omli 5 – son BXMA ga binoan asosiy vositalar kuyidagi baxolarda baxolanadi;

¨     Dastlabki kiymat;

¨     Sotish kiymati;

¨     Tugatish kiymati;

¨     Koldik kiymati;

¨     Urinni koplash kiymati.

Dastlabki kiymat – aktivni xarid kilishda xakikatda tulangan pul mablaglari yoki uni barpo etishda amalga oshirilgan xakikiy xarajatlardir. Xarid kilishning xakikiy kiymati asosiy vositani xarid kilshi va uni ishlatish uchun tayyor xolga keltirishda kilingan barcha xarajatlarni, ya’ni; xarid narxi, yuridik yigimlar va boshka xarjatlarni  uz ichiga oladi. Tashkilot tekinga olgan asosiy vositani kirim kilingan sanada amal kilgan narx asosida joriy bozor kiymati shakllantiriladi. Amaldagi narx tugrisidagi ma’lumotlar xam xujjatlar va ekspert yuli bilan tasdiklanishi kerak.

     Sotish kiymati asosiy vositalarni bitim paytida manfatdor taraflar urtasida ayriboshlash mumkun bulgan summadir.

     Tugatilish kiymati chikib ketishga doir kutilayotgan xarajatlarni chikrib tashlagan xolda aktivning foydali xizmati natijasida uni tugatish paytida paydo buladigan aktivlarning taxmin kilinayotgan kiymatidir.

      Koldik kiymati aktiv xisob va xisobda aks ettiriladigan jamgarilgan amortizatsiyani chikarib tashlagan xolda asosiy vositalarning dastlabki yoki joriy kiymatidir.

   Korxonaning asosiy vositalar xarakatini xisobga olishda kuyidagi shakllardan foydalaniladi.

     AV – 1  shakli. Asosiy vositalarning kabul – topshirish dalolatnomasi. Dalolatnoma xar bir ob’ekt uchun yozilib, buxgalteriya beriladi va asosiy vositani xisobga olish inventar kartochkalariga yozish uchun asos bulib xizmat kiladi.

     AV – 2 shakli. Ta’mir kilingan, tiklangan va takomillashtirilgan ob’ektlarni kabul kilish topshirish dalolatnomasi.

     AV – 3 shakli. Asosiy vositalarni xisobdan chikarish tugrisida dalolatnoma.

     AV – 4 shakli. Avtotransport vositalarini xisobdan chikarish dalolatnomasi.

     AV – 5 shakli asosiy vositalarni xisobga olish inventar kartochkasi. Asosiy vositalarni kabul – topshirish dalolatnomalari va ushbu ob’ekt texnik xujjatlari asosida xar bir ob’ektda inventar kartochkasi ochiladi.

     AV – 6 shakli. Asosiy vositalarni xisobga olish buyicha inventar kartochkalari ruyxati.

     AV – 7 shakli. Asosiy vositalar xarakatini xisobga olish kartochkasi. Turkum guruxlari buyicha asosiy vositalar xarakatini xisobga olish uchun kullaniladi. Kartochka ma’lumotlari asosida asosiy vositalar xarakati xakidagi xisobot tulgaziladi.

     AV – 8 shakli. Asosiy vositalar inventar ruyxati.

      Asosiy vositalarning chikib ketishi AV -1  va Av -3 shakllaridagi dalolatnoma bilan rasmiylashtiriladi.

     Bu shakllarda chikim kilinadigan ob’ektlarning dastlabki kiymati va eskirish summasi kayd etiladi. Inventar varakasi kartotekadan olinib, dalolatnomaga ilova kilinadi. Asosiy vositalarning turgan urni buyicha inventar ruyxatida tegishli kaydlar kilinadi.

    Asosiy vositalarning harakati bilan bog’liq muomalalarni hujjatlarda o’z vaqtida hamda to’g’ri rasmiylashtirish;

Asosiy vositalarning olinishi, joyi o’zgartirilishini to’g’ri va o’z vaqtida aks ettirish;

Asosiy vositalarni boshqa aktivlardan ajratilgan holda guruhlarga bo’lib, ularni hisobga olishni tashkil qilish;

Asosiy vositalarni joriy hisobda hamda buxgalteriya balansida tegishli andozalarga va me’g’riy hujjatlarga asosan to’g’ri va o’z vaqtida baholash;

Ularni sotib olinganidan keyin hisobdan chiqarilishiga qadar turgan joyi (foydalanish joyi) bo’yicha mavjudligi va saqlanishini, ayrim hollarda ularning saqlanishi uchun ma’sul bo’lgan shaxslar bo’yicha nazorat qilish;

Hisobning har bir bo’limi va analitik uslublarning ko’pchiligi amalda nazariy, uslubiy yondoshishni va asoslashni talab qiladi. Bozor iqtisodiga o’tish bilan hisobda yuzaga kelgan muammolarni yechish yo’llari hamda foydalaniladigan tushunchalarning doirasi kengaydi. Lekin buxgalteriya hisobining nazariy asoslari, ularning mohiyati va maqsadi o’zgarmasdan qoldi. Moliyaviy hisobotlarning elementlari bo’lgan aktiv va passivlarning yangi ko’rinishlari, ularni baholash uslublari, moliyaviy natijalarni hisob-kitob qilish va xarajatlarni hisobga olish yo’llari, axborotlarni turkumlarga ajratuvchi hisobvaraqlar rejasining yangi ko’rinishi o’z ifodasini topdi. Ayniqsa, buxgalteriya hisobi tizimida yangi tushuncha nomoddiy aktivlar, ya’ni «ko’rinmas aktivlar» (intangible assets)ni baholash, hisobga olish, amortizatsiyani hisoblash usullari, shuningdek likvidatsiya qilish tartiblarini bayon qilishni taqozo etadi.