Mavzu doirasida o`rganilgan adabiyotlar qisqach tahlili: Taqdimotni tayyorlash jarayonida O`zbekiston Respublikasi “Banklar va bank faoliyati to`g`risida”gi Qonuni, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari, Qarorlari, O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining Yo`riqnomalari hamda Toymuhammedov, G. Bekmurodova “Bank ishi” fani bo`yicha o`quv-uslubiy majmua, Sh. Abdullayeva “Bank ishi” darslik, O. Lovrushin, O. Afanaseva, C. Korniyenko “Bankovskoye delo: Sovremennaya Sistema kreditovaniya” Uchebnoye posobiye kabi adabiyotlar o`rganildi va foydalanildi.
1. Tijorat banklardagi turli operatsiyalar klassifikatsiyasi va tarkibi Tijorat bankining balansdan tashqari operatsiyalari deganda pul mablag’larining harakati bilan bevosita bog’liq bo’lmagan, ammo kelgusida bank uchun ma’lum bir talab va majburiyatlarni yuzaga keltiradigan operatsiyalar tushuniladi.
Mamlakatimizda «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi qonunga asosan banklar moliyaviy universal sifatida namoyon bo’ladilar. Ushbu qonun va boshqa normativ xujjatlariga asoan banklar o’z daromadlari va risklari differentsiyalash ishlarini olib boradilar. Yana shu bilan birga bosh o’z kapitalini ko’paytirish yo’llarini izlamokdalar. Bulardan asosiysi bankda turli xizmatlarni ko’rsatishdir. Bankning turli xizmatlarini ko’rsatishi uning xajmiga bevosita bogliqdir. Chunki bank qanchalik katta bo’lsa u shuncha ko’p operatsiyani amalga oshirish imkoniga ega bo’ladi. Ammo bank qanchalik ko’p xizmat to’rini amalga oshirsa, unda bu xizmatlarni boshqara olmaslik riski, xarajatlarni samarali nazorat qilish riski hamda bank xizmatlarini qiymatini oshishiga olib keladi.
Ammo banklar o’z likvidligini hamda daromadni diverfikatsiya qilishga majbur. Shuning uchun banklar asosiy xizmatdan boshqa xizmatlarni amalga oshiradi.
Trast operatsiyalari banklarga quyidagi imtiyozlarni beradi.
Operatsiya o’tkazish jarayonida Tijorat banlari uzoq muddatli moliyaviy mablag’larga yo’l ochiladi va ularni birjada Qimmatli qog’ozlarga quyish mumkin.
Tijorat operatsiyalari tijorat banklari tomonidan mijozlarning ishonchi asosida olib boriladi va qonun bilan cheklanmaydi.
Tijorat banklari va boshqa banklarning operatsiyalari o’tkazish jarayonida mukofot oladi va o’z foydasi manbasinidiversifikatsiya qiladi hamda o’zini tusatdan moliyaviy xrisklardan ximoya qiladi.
Bank trast operatsiyalarida o’zining mablag’lari bilan emas balki, umuman begona kapital bilan ishtirok etadi. Asosiy risk qimmatbaho qogozga quyilma qo’ygan shaxsga to’shadi Bank faqat javobgar hisoblanadi.
Ushbu operatsiyalarning barchasi banklarning balansdan tashqari operatsiyalaridir. Chunki bu operatsiyalar bank tsavi balansidan tashqarida hisobi yuritiladi. Ammo ulardan to’shadigan daromad umumiy balans daromadiga kushib hisoblanadi.
Ko’pchilik rivojlangan davlatlar tijorat banklari yaqin yillarda komission daromad olishga qaratilgan balansdan tashqari faoliyatni sezilarli darajada kengaytirdilar. Mazkur faoliyat kengayishi an’anaviy kreditlash sohasidagi qisqarishlar bilan bog’liq.
1980 yillardan rivojlangan mamlakatlar bank amaliyotida banklarning balansdan tashqari operatsiyalari keng rivojlandi. Ushbu operatsiyalar bankning balans hisobvaraqlarida aks ettirilmaydi, ammo yuqori foyda keltiradi. Tijorat banklari balansdan tashqari operatsiyalarini amalga oshirishda moliyaviy resurslar foydalanmay o’zining imidjini, nomini sotish yo’li bilan mijozlarga kafolat berishi va ular faoliyatidagi risklarni sug’urtalashni amalga oshiradi.
Tijorat banklari balansdan tashqari operatsiyalari kelib chiqishining asosiy sabablari quyidagilar:
1. Banklararo raqobat sharoitida bank daromadlarining qisqarish tendentsiyasi kuzatilganligi.
2. Tijorat banklari kredit portfeli sifatining pasayishi (qishloq xo’jaligi va energetika sohasida);
3. Nazorat organlari tomonidan tijorat banklari kapitali etarliligiga qo’yiladigan talablarning oshirilishi.
Balansdan tashqari operatsiyalarni amalga oshirish qanday afzalliklarga ega:
* tijorat banklarining qo’shimcha foizsiz daromadlarining keng o’sishini ta’minlaydi;
* riskli aktivlarning bir qismini balansdan tashqariga chiqarish yo’li bilan bank moliyaviy holatining umumiy kartinasini yaxshilaydi;
* moliyaviy resurslarni joylashtirmay daromad olishi imkoniga ega bo’ladi.
