Mundarija Kirish Ma’no ko’chish turlari. Metofara turlari Kognitiv metafora nazariyasi. Kognitiv metaforaning ko’rinishlari. Xulosa foydalanilg an adabiyotlar ro`yxati

Mundarija


Kirish

1. Ma’no ko’chish turlari.

2. Metofara turlari
3.Kognitiv metafora nazariyasi.
4. Kognitiv metaforaning ko’rinishlari.
XULOSA
FOYDALANILG AN ADABIYOTLAR RO`YXATI
Ma’lumki, metaforalar haqidagi nazariy qarashlar qadimgi davrlardayoq mavjud bo‘lgan. “Metafora hosila ma’no yuzaga kelishi hodisalarining eng faoli hisoblanadi. U, tilshunoslikda qayd etilishicha, hosila ma’no yuzaga kelishining hosil qiluvchi va hosila ma’no referentlari o‘zaro o‘xshash kelishiga asoslanadi”.
XX asrning so‘nggi choragida ma’no ko‘chishining usullaridan biri hisoblangan bu hodisaning inson kognitiv faoliyatiga ham xos ekanligi haqidagi qarashlar ilgari surila boshladi. Bunday qarashlarning shakllanishida, xususan, o‘z tadqiqotlarida metaforaga antropologik nuqtai nazardan yondashgan M.Osborn, J.Jeyns, E.Kassirer, N.F.Alefirenko, J.Lakoff, M.Jonson kabi olimlarning fikrlari asosiy o‘rinni egallaydi.
Amerikalik tadqiqotchi J.Jeyns mavhum kontseptlar konkret metaforalar yordamida shakllanishini ta’kidlab, noma’lum va notanish predmetni tasavvur qilishda bizga juda yaxshi tanish bo‘lgan hamda sensor hissiyotlarimiz bilan bog‘liq bo‘lgan obrazni tanlay olish o‘rinli metaforani yuzaga keltirishini ta’kidlagan edi.
O‘tgan asrning so‘nggi choragida kognitiv tilshunoslikning taniqli vakili bo‘lgan J.Lakoff hamda mashhur faylasuf M.Jonson tomonidan yaratilgan metaforalar to‘g‘risidagi tadqiqot bu boradagi qarashlarning tub burilishiga sabab bo‘ldi. Mazkur tadqiqotchilar kognitiv (kontseptual) metaforalar nazariyasiga asos solib, metaforalar faqat til hodisasi bo‘libgina qolmay, inson tafakkurining ham ajralmas qismi ekanligini chuqur yoritib berdilar. J.Lakoff va M.Jonson: “Metaforalar nafaqat kundalik hayot, nafaqat til, balki tafakkur va faoliyatimizga ham kirib boradi. Bizning kundalik tushunchaviy tizimimiz ham o‘z mohiyatiga ko‘ra metaforikdir”, – deb ta’kidlagan edilar.
“Blending nazariyasi” deb nomlanuvchi qarashni yaratgan olimlar – M.Terner va J.Fokonьe fikriga ko‘ra, kognitiv metaforalar murakkab dinamik va integratsion jarayonni namoyon etib, yangi – qorishiq mental maydonlar yaratilishiga sabab bo‘luvchi hodisadir.
Rus olimi N.S.Valgina esa metaforalar biridan-biriga o‘tib boruvchi uch xil ma’nolar yig‘indisidan iborat, deb hisoblaydi: 1) to‘g‘ri ma’no – faktual axborotni ifodalaydigan ma’no; 2) ko‘chma ma’no – kontseptual axborotni ifodalaydigan ma’no; 3) qayta anglangan ma’no (ramz) – ichki axborotni ifodalaydigan ma’no; tagma’no.
Kognitiv metaforalar nazariyasiga ko‘ra, metaforalashtirish asosida bilim tuzilmalari (freym va ssenariylar) o‘rtasidagi o‘zaro aloqa jarayoni yotadi. J.Lakoff hamda M.Jonson fikriga ko‘ra, verbal tuzilmada eksplitsit ifodalanmagan mazmun freymlar haqidagi bilimlar asosida keltirib chiqariladi.
Hozirgi vaqtda kognitiv metaforalar nazariyasi ko‘plab sohalarga tatbiq etilgan bo‘lib, bilish, tushunchani kategoriyalashtirish, kontseptuallashtirish, baholash va olamni tushuntirishning samarali usullaridan biri hisoblanadi. Kognitiv metaforalar haqidagi nazariyalarga asoslanib, bu hodisaga quyidagicha ta’rif berish mumkin: kognitiv metafora – shaxs kognitiv faoliyatiga xos hodisa bo‘lib, bir tushuncha yoki hukm haqidagi bilim tuzilmalari asosida ikkinchi tushuncha yoki hukmni kontseptuallashtirishdir. Masalan: Matvey Semyonovich yal-yal yonayotgan qip-qizil, yirik yoqutni ta’zim bilan olar ekan, uning qiymati juda baland ekanini sezdi (P.Qodirov. “Humoyun va Akbar” romani) gapidagi baland so‘zining metaforik ma’noda qo‘llanishiga matn tuzuvchining tezaurusida uzual holatda mavjud bo‘lgan NARX BU – VERTIKAL UZUNLIK tuzilishidagi kognitiv metafora asos bo‘lgan. Buni nutqimizda qo‘llanuvchi narxi pasaydi, narxi o‘rtacha, narxi baland, narxi osmonda kabi birikmalar ham isbotlaydi.
J.Lakoff va M.Jonson tadqiqotida tahlil etilgan vaqt bu – pul, vaqt bu – cheklangan zaxira, vaqt bu – qimmatbaho buyum kognitiv metaforalari o‘zbek tilida so‘zlashuvchi nutq egalari tezaurusida ham mavjudligi (Masalan: Bu ishga ko‘p vaqt sarfladim; Vaqtim tugay deyapti; Behuda ishlar vaqtni o‘g‘irlaydi) bir qator kognitiv metaforalarning kognitiv-semantik universaliya ekanligidan dalolat beradi.
Bu o‘rinda quyidagi savolning paydo bo‘lishi tabiiy: tafakkurga xos bo‘lgan bu jarayonni o‘rganish tilshunoslikka nima beradi? Nazarimizda, bu savolga Y.S.Kubryakovaning quyidagi so‘zlari juda o‘rinli javob bo‘la oladi: “Har qanday til hodisasi kognitsiya va kommunikatsiya kesishgan nuqtada tadqiq etilsagina o‘rinli tavsiflangan va izohlangan deb hisoblanishi mumkin”. Zero, lingvokognitologiyaning asosiy maqsadlaridan biri ham tilni axborot uzatish va uni idrok etish tizimi sifatida tadqiq etishdir.
Kognitiv metaforalar implikatsiyani yuzaga keltiruvchi omillardan biri sifatida so‘z, so‘z birikmasi, jumla yoki matnda o‘z “izi”ni qoldiradi. Metafora asosida ma’nosi (mazmuni) ko‘chgan birliklar “kognitiv aysberg” (Fakkonier iborasi) ning yuza qismi bo‘lib, uning asosiy qismi bizning lisoniy ongimiz tubida yashirin holda mavjud bo‘ladi. Aytish joizki, yuqoridagi kabi holatlarni o‘zida namoyon etuvchi kognitiv fon hodisasi o‘zbek tilshunosligida hali tadqiq ob’ekti bo‘lgan emas. Kognitiv fon hodisasini metafora, metonimiya, o‘xshatish, jonlantirish kabi hodisalar bilan bog‘liq holda o‘rganish antropotsentrik tilshunoslikning zaruriy muammolaridan biridir.
Gegel: “o‘z ma’nosida qo‘llaniladigan so‘z o‘z-o‘zidan tushunarli ifodadir, metafora esa boshqacha ifodadir”, – deb yozgan edi. Qator adabiyotlarda metaforaning yashirin o‘xshatish ekanligi qayd qilinadi. Binobarin, Aristotelning fikricha, o‘xshatish ham metaforadir, chunki ular o‘rtasida arzimagan farqlar mavjud, xolos. Masalan, u sherday tashlandi ifodasida o‘xshatish bor, agar ifoda sher tashlandi tarzida o‘zgartirilsa, metafora yuzaga keladi.
Metaforalarning mazmun jihati, shuningdek, ularga biriktirilgan madaniy konnotatsiyalar kognitiv bilishning manbasiga aylanib bormoqda. Shuning uchun ham obrazli-motivlashgan so‘zlar (metaforalar) madaniy belgilarning ko‘rsatkichiga aylanadi. Lingvokulturologiyani metaforalarning aynan mana shu jihati qiziqtiradi.
Kognitiv tilshunoslikning taniqli vakili J.Lakoff hamda mashhur faylasuf M.Jonson metaforalarni shunday izohlashadi: “Metaforalar nafaqat kundalik hayot, nafaqat til, balki tafakkur va faoliyatimizga ham kirib boradi. Bizning kundalik tushunchaviy tizimimiz ham o‘z mohiyatiga ko‘ra metaforikdir”.
Tadqiqotlarda metaforalar ongning universaliyalari sifatida belgilangan. Zamonaviy psixologlar dunyoni metaforalar asosida ko‘rishni insonning genezisi va madaniyati bilan bog‘lashga harakat qilishadi. Bobo tilning metaforik xususiyatga ega bo‘lgani, protokommunikatsiyaning esa metaforalar darajasida amalga oshirilgani haqida taxmin qilinadi.
Metafora tildagi universal hodisa bo‘lib, u barcha tilga xosdir. Uning universalligi makonda va zamonda, til strukturasida hamda uning vazifalarida namoyon bo‘ladi. Metafora o‘zida fundamental madaniy qadriyatlarni aks ettiradi, zero, u milliy-madaniy dunyoqarashga asoslangandir.
“Metafora hosila ma’no yuzaga kelishi hodisalarining faoli hisoblanadi. U tilshunoslikda qayd etilishicha, hosila ma’no yuzaga kelishining hosil qiluvchi va hosila ma’no referentlari o‘zaro o‘xshash kelishiga asoslanadi”. Prof. M.Mirtojiyevning qayd qilishicha, buni differensial-semantik metod bo‘yicha tahlil etib ko‘rilganda yaqqol tasavvur etish mumkin. Masalan, ulamoq fe’li “uchlarini biriktirib bog‘lamoq” leksik ma’nosi – sememasiga ega. U yana “uchiga qo‘shib uzaytirmoq” hosila ma’no – sememani orttirgan. Ular bildirgan harakat o‘rtasida o‘xshashlik bor. Ya’ni hosila ma’no yuzaga kelishi metafora hisoblanadi.
Ba’zi mutaxassislarning fikricha, “metafora – o‘xshatishning qisqargan shakli”. Prof. M.Mirtojiyevning yozishicha, “bu fikr ham o‘rni bilan to‘g‘ri”dir. “Masalan, o‘zbek tilida tokni zararlaydigan oidium kasalligini kul so‘zining hosila ma’nosi ifodalaydi. Uni “kulga o‘xshash kasallik” o‘xshatish qurilmasining qisqargan shakli deyish juda to‘g‘ri bo‘ladi. Bu o‘rinda o‘xshatish subyekti tushib qolib, o‘xshatish qurilmasining faqat kul etaloni butun ma’nosini o‘zida saqlagan va o‘xshatishning qisqargan shakli – metafora yuzaga kelgan. Ya’ni buni metaforaning ayrim ko‘rinishi sifatida ko‘rsatish mumkin”.
Lingvomadaniy birliklarni qiyoslashda yoki ularni bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilishda o‘sha davr madaniyati, xususan, xalq og‘zaki ijodining o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olish lozim. Masalan, “Shekspirning “Qirol Lir” pyesasida Lirga o‘zini afgor Tom deb tanishtirgan Edgan unga “o‘tmish tarixi”ni hikoya qilib berar ekan, uning nutqida qo‘llanilgan muqoyasaviy birliklar rus va o‘zbek tillariga shu tillarda mavjud bo‘lgan muvofiq lisoniy vositalar yordamida adekvat o‘girilgan: …hog in sloth, fox in stealth, wolf in greediness, dog in madness, lion in pray – KL, 105 // ...bыl ya svinьyoy po lenosti, lisoy po xitrosti, volkom po jadnosti, psom po yarosti, lьvom po xiщnosti – KL, 539 // ...yalqovlikda cho‘chqa, makkorlikda kal, so‘qtoylikda bo‘ri, badjahllikda it, vahshiylikda arslon edim – QL, 429. Birliklar tarkiblarida jonivorlarning uch tilda ham bir xil xulq-atvorni jonlantira olishlari ularni moddiy jihatdan aniq tarjima qilish, aniqrog‘i, ularni tayyor ekvivalentlari bilan almashtirish imkoniyatini bergan. O‘zbekcha tarjimada makkorlik an’anaviy “tulki” emas, balki “kal” obrazi orqali jonlantirilgan ekan, ushbu holatda asliyatning davr xususiyati to‘g‘ri yaratib berilgan. Hozirgi paytda makkorlik va mug‘ombirlikning tulki fe’l-atvoriga badiiy muqoyasa etilishi an’anaviy tus olgan bo‘lsa-da, o‘tmish o‘zbek adabiyotida, xususan, xalq og‘zaki ijodiyotida bu xulq “kal kirdikorlari”ga muqoyasa etilar edi”.
Metaforalar shirinsuxanlik tasvirini yaratish vositasi vazifasini ham bajaradi. Masalan, o‘zbek lingvomadaniyatida shirinsuxanlikni ifodalash uchun “qo‘zichog‘im”, “bo‘talog‘im”, “asalim”, “chirog‘im”, “oppog‘im”, “jonginam”, “do‘mbog‘im”, turk lingvomadaniyatida “şekerim”, “bitanem”, “kuzum”, “yavrum”, “hayatim”, “ruhum”, rus lingvomadaniyatida “golubchik”, “kotik”, “zayka”, “zolotoy” ingliz lingvomadaniyatida “baby”, “honey”, “dove”, “frog”, “sweet heart” kabi hissiy-ta’sirchan so‘zlardan keng foydalaniladi.
N.D.Arutyunovaning qayd qilishicha, metaforada yolg‘on va haqiqat o‘zaro birlashadi... Metafora nafaqat qisqargan o‘xshatish, shu bilan birga, qisqargan qarama-qarshilik hamdir.
Metaforalarni ham xuddi o‘xshatishlar singari turg‘un va individual-muallif metaforalariga ajratish mumkin. Turg‘un metaforalarga dunyo – bu – teatr, dunyo – bu – kitob, sevgi – bu – olov, vaqt bu – pul va h.k. misol bo‘ladi.
Individual-muallif metaforalariga N.Eshonqulning “Tun panjaralari” nomli qissasidan olingan quyidagi mikromatndagi metaforalarni misol qilib ko‘rsatish mumkin: “...Sen nega meni bu xilvatga, bu zulmatgan tashlab ketding? Nega qalbimdagi imon chiroqlarini o‘chirding? Axir sendan buni kutmagandim-ku? Mana shu kichkina ko‘rimsiz yuragimda muhabbatning kemalari suzib yurardi-ku? Sen nega meni yolg‘izlikning yirtqich quzg‘unlariga tashlab ketding? Nega meni umidsizlikning oq ayiqlariga yem qilib tashlab ketding?”.
Umuman, metaforalarni yaratish mexanizmi quyidagicha bo‘ladi: turli mantiqiy sinflar orasidan umumiy xususiyatlar va belgilar asosida tenglashtirilgan ikki xil predmet tanlab olinadi. Masalan, bosh – “tananing bo‘yindan yuqorigi, oldingi qismi”; boshdagi yuqori, oldingi qismlik xususiyati “sabzavotning yumaloq o‘rami” hosila ma’noga ko‘chirilishi mumkin. Masalan, o‘zbek tilida: bir bosh piyoz; turk tilida: bir baş soğan.
Metaforalar ma’lum “vaqt o‘tishi bilan o‘zining estetik qimmatini, yangiligini yo‘qotishi mumkin”. Masalan, stolning oyog‘i, shishaning og‘zi va h.k. Bunday holatlarda mazkur metaforalar obrazlilik yaratish vositasi sifatida iste’moldan chiqadi. Umuman, metaforalar tez eskirib, o‘rniga yangisi kelib turishi bilan tavsiflanadi. Metaforani o'rganishga ko'plab yondashuvlar ko'plab tasniflarning tug'ilishiga olib keladi. Turli tadqiqotchilar o‘z yondashuvlari va mezonlari asosida metaforalarning har xil turlarini ajratadilar. Qadim zamonlardan beri ba'zi an'anaviy metafora turlarining tavsiflari mavjud:
1. O‘tkir metafora bir-biridan uzoqda bo‘lgan tushunchalarni birlashtirgan metaforadir.
2. Oʻchirilgan metafora umumeʼtirof etilgan metafora boʻlib, uning obrazli xususiyati endi sezilmaydi.
3. Metafora-formula o'chirilgan metaforaga yaqin, lekin undan kattaroq stereotip va ba'zan majoziy bo'lmagan konstruktsiyaga aylantirishning imkonsizligi bilan ajralib turadi.
4. Kengaytirilgan metafora - bu xabarning katta qismi yoki butun xabar bo'yicha izchil amalga oshiriladigan metafora.
5. Amalga oshirilgan metafora majoziy ibora bilan uning obrazlilik xususiyatini hisobga olmasdan, ya’ni metafora bevosita ma’noga ega bo‘lgandek harakat qilishni o‘z ichiga oladi. Metaforani amalga oshirish natijasi ko'pincha kulgili bo'ladiN.D tomonidan taklif qilingan an'anaviy tasnifga ko'ra. Arutyunova, metaforalar quyidagilarga bo'linadi:
1) nominativ, bir tavsif ma'nosini boshqasiga almashtirishdan iborat va omonimiya manbai bo'lib xizmat qiladi;
2) tilning ko‘chma ma’nolari va sinonimik vositalarining rivojlanishiga xizmat qiluvchi obrazli metaforalar;
3) kognitiv metaforalar predikat so'zlarning mos kelishining siljishi (ma'no ko'chirish) natijasida paydo bo'ladi va polisemiya hosil qiladi;
4) metaforalarni umumlashtirish (kognitiv metaforaning yakuniy natijasi sifatida), so'zning leksik ma'nosidagi mantiqiy tartiblar orasidagi chegaralarni yo'q qilish va mantiqiy polisemiyaning paydo bo'lishini rag'batlantirish.
Keling, tasvirlarni yaratishga hissa qo'shadigan yoki obrazli metaforalarni batafsil ko'rib chiqaylik. Keng ma’noda “tasvir” atamasi tashqi dunyo ongida aks etishni bildiradi. Badiiy asarda obrazlar muallif tafakkurining timsolidir, uning o‘ziga xos dunyoqarashi, dunyo tasvirining yorqin timsoli hisoblanadi. Jonli tasvirni yaratish bir-biridan uzoqda joylashgan ikki ob'ekt o'rtasidagi o'xshashlikdan, deyarli bir turdagi kontrastdan foydalanishga asoslangan. Ob'ektlar yoki hodisalarni taqqoslash kutilmagan bo'lishi uchun ular bir-biriga etarlicha o'xshamasligi kerak, ba'zan esa o'xshashlik juda ahamiyatsiz, sezilmas, fikrlash uchun oziq-ovqat beradi yoki umuman yo'q bo'lishi mumkin. Tasvirning chegaralari va tuzilishi deyarli har qanday bo'lishi mumkin: tasvirni so'z, ibora, jumla, superfrasal birlik orqali etkazish mumkin, u butun bobni egallashi yoki butun roman kompozitsiyasini qamrab olishi mumkin.Biroq, metaforalarni tasniflash bo'yicha boshqa qarashlar ham mavjud. Masalan, J.Lakoff va M.Jonsonlar zamon va makon bilan bog’liq holda ko’rib chiqiladigan metaforalarning ikki turini ajratib ko’rsatadilar: ontologik, ya’ni hodisalar, harakatlar, his-tuyg’ular, g’oyalar va hokazolarni ko’rish imkonini beruvchi metafora. substantsiyaning bir turi sifatida (ong borlik, aql mo‘rt narsa) va yo‘naltirilgan yoki yo‘naltirilgan, ya’ni bir tushunchani boshqa tushunchaga ko‘ra aniqlamaydigan, balki butun tushunchalar tizimini o‘zaro bog‘liq holda tartibga soluvchi metaforalar. bir-biriga (baxtli - yuqoriga, qayg'u - pastga; ongli - yuqoriga, ongsiz - pastga).
Orientatsion metaforalar fazoviy orientatsiya bilan bog‘liq bo‘lib, “yuqori – past”, “ichki – tashqi”, “markaziy – periferik” kabi qarama-qarshiliklar mavjud. Orientatsion metaforalar kontseptsiyaga fazoviy havola beradi.
Ontologik metaforalarga quyidagilar kiradi: mohiyat va moddaning metaforalari va idishlar bilan bog'liq metafora.
Filipp Uilrayt semantik harakatiga qarab metaforalarning ikki turini ajratadi - taqsimot yoki bog'lanish: epifora va diafora. Epifora uchun asosiy funktsiya ekspressiv (tasavvurga murojaat qilish), diafora uchun - taklif qiluvchi (sezgiga murojaat qilish).
Jorj A. Miller o'zining metafora tasnifida quyidagilarni ta'kidlaydi:
1) nominal metaforalar;
2) predikativ metafora;
Rosenthal D.E. va Telenkova M.A. uch turdagi metafora mavjudligini tan oling:
1) ob'ektlar yoki hodisalarning umumiy belgilaridan biriga ko'ra yaqinlashishiga asoslangan oddiy metafora.
2) har xil o'xshashlik assotsiatsiyasiga qurilgan batafsil metafora.
3) leksik metafora (o'lik, toshga aylangan, o'chirilgan), unda asl metafora ko'chishi endi sezilmaydi.
Metfora amalga oshirilib, bir qator boshqa til hodisalaridan ajratilgan va tasvirlangan zahotiyoq uning ikki tomonlama tabiati haqida savol tug'iladi: til vositasi va she'riy figura. Poetik metaforani lingvistik metaforaga birinchi bo‘lib qarama-qarshi qo‘ygan S. Balli tilning universal metaforik xususiyatini ko‘rsatdi. Endi hech kim ikki turdagi metafora - badiiy va lingvistik metafora mavjudligiga e'tiroz bildirmaydi.
Sh.Balli, undan keyin Sklyarevskaya G.N., metaforalarning ikki turi - badiiy va lingvistik - mavjudligini ajratib turadi. “Badiiy metafora” atamasining mazmuni kengroq bo‘lib, u boshqa atamalarda o‘z aksini topgan barcha xususiyatlarni o‘z ichiga olgandek ko‘rinadi: individual ijodiy xarakter, vaqti-vaqti bilan (o‘ziga xoslik sifatida), troplarning ma’lum bir turiga mansublik va boshqalar. Natijada maqsadli va ongli estetik izlanishlar, badiiy metafora poetikada uning asosiy estetik kategoriyalaridan biri sifatida o‘rganiladi. Lingvistik metafora stixiyali bo‘lib, tilning o‘ziga xos xususiyatiga ega bo‘lib, tilshunoslikda leksikologiya, semasiologiya, nominatsiya nazariyasi, psixolingvistika va lingvistik stilistika bilan bog‘liq murakkab muammo sifatida o‘rganiladi.
Metaforaning ikki tomonlama tabiati - til vositasi va she'riy figura bo'lishini Tsitseron ta'kidlagan: "Avval sovuqdan himoya qilish uchun o'ylab topilgan kiyim, keyinchalik tanani bezash uchun ham ishora sifatida ishlatila boshlandi. so'zlarning kamligi uchun kiritilgan farqlash va metafora iboralar ko'pchilikda zavq-shavq uchun qo'llanilgan.Tadqiqot nuqtai nazaridan biz birlamchi - lingvistik metafora yoki badiiy vaqt nima degan savolga duch kelamiz. muallifni yo'qotadi.
Lingvistik va badiiy metafora o'rtasidagi asosiy farq nima?
N.D. Arutyunova badiiy metaforaning quyidagi xarakterli xususiyatlarini qayd etadi:
1) tasvir va undagi ma'noning uyg'unligi;
2) ob'ektlarning ahamiyatsiz taksonomiyasiga qarama-qarshi qo'yish;
4) “tasodifiy ulanishlar”ni aktuallashtirish;
5) to'g'ridan-to'g'ri parafrazaga qaytarilmasligi;
6) sintetik, tarqoq ma’no;
7) turli talqinlarga ruxsat berish;
8) motivatsiyaning etishmasligi yoki ixtiyoriyligi;
9) bilimga emas, tasavvurga murojaat;
10) ob'ektning mohiyatiga eng qisqa yo'lni tanlash.
Lingvistik metaforaga kelsak, u lug‘atning tayyor elementi hisoblanadi: bunday metafora har safar yaratilishi shart emas, u ko‘pincha nutqda birlamchi so‘zlarning ko‘chma ma’nosini so‘zlovchi anglamay turib takrorlanadi.
Til va badiiy metaforalarning o'zaro bog'liqligi muammosi umumiy xalq va she'riy til o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik muammosiga asoslangan: bu hodisalarning har birining funktsional o'ziga xosligini tan olgan holda, tadqiqotchilar ularni bir-biriga qarama-qarshilikda yoki o'zaro birlikda sharhlaydilar. .
Badiiy metaforani nutq sifatida talqin qilib, uni lingvistik metaforaga qarama-qarshi qo‘yib, V. N. Telia bu metafora turlari o‘rtasidagi asosiy farqlarni quyidagicha ta’kidlaydi: lingvistik metaforada assotsiativ bog‘lanishlar ob’ektivlashadi, ular so‘zlovchilarning til tajribasini aks ettiruvchi sub’ekt-mantiqiy bog‘lanishlarga mos keladi; metafora hosil qiluvchi konnotatsiyalar esa berilgan so‘zning bo‘g‘in kuchi uchun qo‘llanishi bilan belgilanadi; nutq metaforasining konnotatsiyalari, aksincha, jamoaviy emas, balki dunyoning individual qarashlarini aks ettiradi, shuning uchun ular "umumiy bilimga nisbatan sub'ektiv va tasodifiydir".
Lingvistik metafora bilan badiiy metafora o‘rtasida lug‘aviy maqomiga ko‘ra jiddiy farqlar mavjud. Agar lingvistik metafora nisbatan erkin semantik aloqalarga kirib, turli leksik muhitda amalga oshiriladigan mustaqil leksik birlik bo‘lsa, badiiy metafora bunday leksik mustaqillikka ega bo‘lmaydi – u doimo “o‘z” konteksti bilan bog‘lanadi. Badiiy metafora kontekst shartliligining xususiyatlarini V. N. Telia tasvirlab bergan: badiiy metafora konkret kontekstdan “keladi”; kontekstda tug‘iladi va mavjud bo‘ladi, u bilan birga parchalanadi; metafora hosil qiluvchi konnotativ belgilar faqat berilgan leksik to‘plam doirasida yo‘naltiriladi.
Tildagi metafora tizimi va badiiy nutq o‘rtasidagi munosabat masalasi yuqorida aytilganlarga ko‘ra ikki yo‘l bilan hal etilishi mumkin: yoki lisoniy va badiiy metafora o‘rtasida tub farqlar yo‘q, va metaforalarning bu turlarini o‘zaro bog‘liqlik sifatida qaralishi mumkin. lingvistik va badiiy metaforalarni mustaqil tadqiqot ob'ekti sifatida ko'rish uchun yagona ob'ekt yoki ular orasidagi farqlar etarli deb tan olinishi kerak.
Yuqoridagi metafora tasniflari, bizningcha, bir-biriga zid emas, chunki ular turli tasniflash belgilaridan foydalanadi.
Metaforaning turli jihatlarini toʻliqroq oʻrganish uchun metafora turlarini koʻrib chiqamiz va metaforaning boshqa bir qator tropiklarda, sheʼriy va lingvistik simvolizmda tutgan oʻrni masalasiga toʻxtalib oʻtamiz: obraz, timsol, personifikatsiya, shuningdek, shular. metafora bilan bevosita tizimli aloqada bo'lganlar: taqqoslash, metonimiya va metamorfoz.
Metafora turlari
Sifatida V.N. Telia [Telia 1988: 174], turli mualliflarning fikriga ko'ra, 14 dan 37 gacha turli xil metafora turlari mavjud bo'lib, bu fanning ushbu sohasidagi fikrlar xilma-xilligini ko'rsatadi. Turli tadqiqotchilar metafora turlarini turlicha tushunibgina qolmay, balki ularni turlicha ataydilar [Sklyarevskaya 1993: 29-30].
Metafora ikki xil. U ham til vositasi, ham she’riy obraz bo‘lishi mumkin. Tilning tabiatiga xos bo'lgan metafora deyiladi til metaforasi(YM). Ushbu lingvistik hodisa lug'atning tayyor elementi bo'lib, bunday metafora har safar yaratilishi shart emas. NM larga misollar: temir intizom, qo'pol qonun, tortishuv avj oldi. Badiiy nutq timsoli bo`lgan va poetika turkumiga kiruvchi metafora deyiladi badiiy metafora(HM), masalan: Kun bo'yi chinorlardan qip-qizil yuraklarning siluetlari tushadi[Zabolotskiy 1985: 216]. Biz ko'pincha o'zimiz sezmasdan, nutqda til metaforalaridan foydalanamiz. Badiiy metaforalarni, aksincha, osongina payqash mumkin, chunki ular ko'proq tasavvurga ega [Sklyarevskaya 1993: 30-31].
Ba'zi tadqiqotchilar til metaforasini to'rt xil deb hisoblashadi; masalan, N. D. Arutyunova “Til va inson dunyosi” kitobida [Arutyunova 1998: 35-67] NMning quyidagi turlarini qayd etadi: 1. Nominativ metafora(yoki "aniqlash" metaforasi) eski leksikadan yangi nom chiqaradigan metafora. U voqelik ob'ektlarini belgilash, monoton (tavsif) ma'noni boshqasiga almashtirish sohasida ishlaydi. Bu so'zda xizmat qiladi ismni uzatish, allaqachon mavjud voqeliklarning xususiyatlarini ko'rsatish. Misol uchun: yeng (daryo), varaq (qog'oz), ko'z olmasi, quloqcha. Omonimiyani hosil qiluvchi bunday ko'chirish odatda ob'ektlarning vazifasi yoki tashqi, aniq belgisi bilan o'xshashligiga asoslanadi. Nominativ metafora shaxslarning taxalluslari va taxalluslarini yaratadi, ular keyinchalik tegishli ismlarga aylanishi mumkin (masalan: Quti, Shomil, Boyqush). Ushbu turdagi metafora asosan tasviriy bo'lib, majoziy metafora kabi sezgiga emas, balki ko'rishga murojaat qiladi. 2. obrazli metafora mavhum ot o‘rniga konkret otlar qo‘yiladigan metafora. U ma'lum bir ob'ektni tavsiflaydi va uning semantik tuzilishiga majoziy (majoziy) ma'noni kiritadi, masalan: Uning ko'zlari makkajo'xori gullari - ko'zlari jo'xori gullari, Sochlari sof oltin. Bunday metafora sinonimiyaning rivojlanishiga yordam beradi. N. D. Arutyunova tomonidan ajralib turadigan uchinchi metafora turi kognitiv(yoki predikat, indikativ) metafora. Ushbu metafora ob'ektga "begona" belgilarni, ya'ni boshqa ob'ektlar sinfining belgilari, xususiyatlari va holatlarini qo'llaydi. Misol uchun: keskin to'qnashuv, uvillagan shamol, shivirlagan daraxtlar. Kognitiv metafora polisemiyaning manbai bo'lib xizmat qiladi. Va nihoyat, NM ning to'rtinchi turi - umumlashtiruvchi metafora(kognitiv metaforaning yakuniy natijasi sifatida) so'zning leksik ma'nosida mantiqiy tartiblar orasidagi chegaralarni o'chiradigan metafora, masalan: yumshoq matras va yumshoq ovoz, qattiq zamin va kuchli iroda. Bunday metafora tushunchalarni umumlashtirishga olib keladi va mantiqiy polisemiyani keltirib chiqaradi.
N. D. Arutyunovadan farqli o'laroq, G. N. Sklyarevskaya, o'z navbatida, nominativ metafora deb ataydi. genetik metafora va majoziy metafora - tirik. U shuningdek, ularni lingvistik metafora turlari (yoki turlari) sifatida emas, balki MLga qo'shni, ya'ni lingvistik metafora bilan o'xshash va korrelyatsiya qilingan, lekin o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lmagan semantik hodisalar sifatida ko'radi. U "tirik" va genetik metafora, shuningdek, umumiy til va badiiy metafora o'rtasidagi hal qiluvchi farqni ko'rsatadi.
Genetik metafora, G. N. Sklyarevskaya [Sklyarevskaya 1993: 41] tushunchasida, metafora yoki mavhum tushunchaga aylangan. (Yomg'ir yog'moqda, o'rmon shovqin qilmoqda) yoki asl tasvir bilan barcha aloqani yo'qotgan va endi na stilistik, na ekspressiv rangga ega (Eshik tutqichi, stul orqasi). Bunday metaforalar ham deyiladi o'lik, o'chirilgan, leksik va h.k.
G. N. Sklyarevskaya [Sklyarevskaya 1993: 34-35] fikriga ko'ra, til va badiiy metafora o'rtasidagi farqlarni oddiy nutq va she'riyatdagi murojaat aloqalaridagi farqlar bilan solishtirish mumkin. Uning fikricha, HM har doim "o'z" konteksti bilan bog'liq, YM esa mustaqil leksik birlik bo'lib, kontekst u uchun ahamiyatsiz.
G. N. Sklyarevskaya [Sklyarevskaya 1993: 48], o'z navbatida, lingvistik metaforaning uchta semantik turini ajratib ko'rsatadi: motivatsiyalangan NM, sinkretik NM va assotsiativ YM. Biroq, ularni farqlash har doim ham oson emas.
Lingvistik metafora, agar u metaforik ma'noni asl ma'no bilan bog'laydigan semantik elementga ega bo'lsa, unday hisoblanadi. Bunday metafora taqqoslashga asoslanishi mumkin, masalan: Xo'roz kabi o'zini ko'rsatadi. U lochinga o'xshab dadil ko'rinardi. Eshakdek qoqilib ketdi bir xil: [Sklyarevskaya 1993: 49-52].
Sinkretik YM hissiy taassurotlarni (ko'rish, eshitish, hid bilish va boshqalar) aralashtirish natijasida hosil bo'ladi. Misol uchun: yorug'lik shaxsiyat, katta ism, shirin ovoz, o'tkir og'riq, yangilik aromati [Sklyarevskaya 1993: 52-55].
Assotsiativ JM assotsiativ bog'lanishlar tamoyiliga ko'ra tuziladi va assotsiatsiyalar har xil bo'lishi mumkin. Assotsiativ JM ikkita turga ega: indikativ va psixologik. Birinchisi, sub'ektning ob'ektiv ravishda o'ziga xos xususiyatlarini ifodalovchi birlashmalarga asoslanadi, masalan: fikrlash labirintidir(chalkash) ritsar(olijanob). Ikkinchisi, ma'lum bir umumiy psixologik taassurotga ega bo'lgan, hissiyotlarga o'xshash ta'sirlar ta'sirida shakllanadigan uyushmalar haqida. Misol uchun: quyon(qo'rqoq odam) it sovuq(juda kuchli) to'tiqush(o'z fikriga ega bo'lmagan shaxs) [Sklyarevskaya 1993: 56-62].
Metafora, tasvir va belgi
N.V. Pavlovich [Pavlovich 1995: 6] tasvirni "o'xshash bo'lmaganlarning o'xshashligi yoki qarama-qarshi (qarama-qarshi, o'xshash, semantik jihatdan uzoq va hokazo) tushunchalarning aniqlanishi", deb hisoblaydi, masalan: haqiqiy yolg'on. Biz "tasvir" tushunchasining asosiy xususiyatlarini ta'kidlaymiz: 1) tasvir umumlashtirilgan xususiyatga ega, chunki u voqelikni murakkab idrok etish orqali yaratilgan bo'lib, unda birinchi navbatda vizual taassurotlar ishtirok etadi, 2) tasvirni anglash. Shaklning ajralishi va takrorlanuvchanligining asosiy fakti tasvirda jamlangan, 3) shakl va substansiya oʻrtasidagi bu “tabiiy” munosabat tufayli tasvirda shakl va mazmunning “madaniy” korrelyatsiyasi almashtiriladi, 4) tasvir birlashtirilgan: uning tuzilishida belgining potentsial tomonlari - ifoda tekisligi (belgilovchi) va mazmun tekisligi (belgilangan) - shakllanmaydi va semiotik havola bilan ajratilmaydi, 5) tasvirning mazmun tomoni. noaniqlik bilan to'la, bu uni tushunish ob'ekti bo'lishiga imkon bermaydi: tasvirlar talqin qilinadi va idrok qilinadi, 6) tasvir ma'no toifalariga qaraganda ko'proq voqelik ob'ektlari bilan bog'lanadi, 7) tasvirlarning yashash joyi insondir. ong, unda ular sub'ektiv rangga bo'yalgan va assotsiativ munosabatlarga botgan, 8) tasvir faqat ongda mavjud bo'lishi mumkin. lekin ob'ektning to'g'ridan-to'g'ri idrok etish maydonidan uzoqligini hisobga olgan holda, 9) tasvirlar ongda o'z-o'zidan shakllanadi va unga shaxs irodasidan nisbiy mustaqil ravishda keladi, 10) tasvir haqiqiy ob'ektning modelidir; bir butun sifatida olingan, lekin u bilan aniq mos kela olmaydi, 11 ) tasvirni preimagedan olib tashlash sinf chegaralari bilan ko'rsatilgan chegaraga ega. Rasm to'g'ri ismning ma'nosidir. Shu munosabat bilan u o'ziga xos nomga ega bo'lgan ob'ektlar toifalariga hamroh bo'ladi va unga ega bo'lmaganlardan qochadi [Arutyunova 1998: 322-323].
Metafora - turli ob'ektlarni bir-biriga bog'lash orqali yaratilgan qo'shaloq tasvir, masalan: lochin - odamga. Shuningdek, metafora obrazning bevosita davomchisidir, chunki undagi obraz asta-sekin o‘chiriladi va ma’no standart semantika qonunlariga muvofiq tekislanadi. Rasm kategorik xatolikka yo'l qo'ymasa-da, metafora faqat kategorik chegaralarni buzish sharoitida paydo bo'ladi. U ob'ektni tasniflashda siljishni keltirib chiqaradi, uni o'zi tegishli bo'lmagan sinfga havola qiladi, masalan: o'yin tasviri - hayotga. Bundan tashqari, tasvir bitta bo'lsa-da, metafora ikki va ikki komponentli. U tasvir va undan “qobiqlangan” ma’nodan iborat [Arutyunova 1998: 323-324].
Belgi ismlarning sinonimidir tasvir va belgisi. A. A. Surkov [KLE 1971: 826] oʻzining “Qisqa adabiy ensiklopediya” asarida ham ismga taʼrif beradi. ramzi, uning “tasvir” va “belgi” tushunchalariga yaqinligini ta’kidlaydi. Surkovning fikricha, keng ma’noda ramz o‘z ramziyligi jihatida olingan tasvir bo‘lib, u obrazning butun organikligi va bitmas-tuganmas noaniqligi bilan ta’minlangan belgidir, deyish mumkin. A. A. Surkovning fikricha, har bir ramz tasvirdir (va har bir tasvir, hech bo'lmaganda, ma'lum darajada, ramzdir); biroq timsol kategoriyasi tasvirning o‘z chegarasidan chiqib ketishiga, qandaydir ma’no mavjudligiga, tasvir bilan ajralmas tarzda qo‘shilib ketgan, lekin unga o‘xshash emasligiga ishora qiladi. Bunga misol sifatida quyidagi jumlani keltirish mumkin: Filialli kaptar - ramz (= rasm)tinchlik. Demak, ramzning asosini tasvir tashkil etadi, uning ustiga belgi ham, belgi ham qurilgan [Arutyunova 1998: 338].
Metafora va ramz o'rtasida juda ko'p umumiylik mavjud, ammo shunga qaramay, ularning semiotik tushunchalar ierarxiyasidagi o'rni nuqtai nazaridan ularni bir-biriga tenglashtirib bo'lmaydi. Keling, avvalo metafora va ramz o'rtasidagi o'xshashlikni aniqlaylik.
Ramz va metafora tushunchalari obrazga asoslanganligi sababli bir-biriga yaqin va kesishadi. Metafora va timsolning paydo bo'lishi olamning badiiy taraqqiyot jarayonida o'z-o'zidan amalga oshiriladi, lekin ularning ma'nosi to'liq shakllanmagan. Metafora ham, ramz ham talqin qilish ob'ekti, shuning uchun ular aloqa vositasi bo'lib xizmat qila olmaydi. Na metaforalar, na belgilar xabarlarni bildirmaydi [Arutyunova 1990: 22-23].
Keling, timsol va metafora o'rtasidagi farqlarga to'xtalib o'tamiz. Agar belgi funksional bo'lsa, metafora semantikdir. Shu bilan birga, metafora voqelik bilan bog'liq bo'lgan muayyan mavzuni ifodalaganidek, ramz abadiy va tushunib bo'lmaydigan, ammo haqiqiy haqiqatni anglatadi. Metafora predmet obrazini yaratish, voqelikni idrok etishni chuqurlashtiradi, ramz esa uni chegaradan tashqariga olib chiqadi [Arutyunova 1998: 338-339].
Belgi metaforadan farqli ravishda predikat pozitsiyasiga ega emas. Belgi grafik tasvir tomon tortiladi, metafora esa qog'oz so'ramaydi. Agar metafora xarakterlovchi vazifani bajarsa, belgi deyktik vazifani bajaradi. Belgi va metafora o'rtasidagi farq nafaqat ma'lum bir ekstralingvistik funktsiyaning mavjudligi, balki uning juda semantik tuzilishida hamdir. Belgi uchta komponentdan iborat: ishora qiluvchidan, belgilovchi va semiotik bog'lanish - belgining tomonlari o'rtasida o'ziga xos munosabatlarni o'rnatadigan strukturaning asosiy elementi. Ayni paytda, yuqorida aytib o'tilganidek, metafora o'z tuzilishiga ko'ra ikki komponentli bo'lib, undagi semiotik aloqa ajratilmagan. Funksional jihatdan belgi metaforadan imperativligi bilan ajralib turadi, metafora esa bu xususiyatdan butunlay mahrum Metafora va personifikatsiya, metonimiya, qiyoslashshaxslashtirish Tasvirlashning bu usuli, batafsil metaforada o'lik tabiatning qandaydir hodisasi tirik odamning barcha xususiyatlariga ega bo'lsa, deyiladi Moxov Ona qishlar.Shuningdek, mualliflar jamoasiga ko'ra Til tarixi va 20-asr rus she'riyati bo'yicha insholar[Ocherklar 1994: 13], shaxslashtirish denotatsiyaga xos boʻlgan maʼnaviyat meʼyorining oʻsishidir. U metaforaning differensial belgisi rolini o'ynaydi, shuning uchun ko'pincha uning atributi sifatida qaraladi. Bundan tashqari, umumiy til (rasmiy) metafora va personifikatsiya o'rtasida genetik o'zaro bog'liqlik mavjud bo'lib, unda umumiy til metaforasi personifikatsiya o'rnini egallaydi va ob'ektiv ma'noni tiklaydigan shaxs metafora o'rnini egallaydi. Misol uchun: O'qlar devordan pastga tushdi. Soat tarakanga o'xshaydi. Undan voz keching, nima uchun plastinkalarni tashlang, signal chaling, ko'zoynakni sindiring? (1918). Ushbu misolda soatning ob'ektivlashgan tasvirini tashkil etuvchi verbal-assotsiativ qator umumiy til metaforasi asosida ifodalanishi mumkin. vaqt ishlayapti (soat ishlayapti) - o'qlar qochib ketdi - devor soati - o'qlar devor bo'ylab qochib ketdi - devor bo'ylab yugurish - tarakan; shuningdek, soatlardagi raqamlar, hamamböcekler kabi [...] [Insholar 1994: 26-27].
So‘nggi paytlarda lingvistik adabiyotda metafora kabi personifikatsiya badiiy voqelikni ifodalash, uni uydirmalik tamoyiliga muvofiq tashkil etish usuli sifatida qarala boshlandi. Biroq, metafora va shaxslashtirish o'rtasida ham ba'zi farqlar mavjud. Avvalo, ularning asosiy farqini ko'rsatamiz. Bu shuni anglatadiki, agar metaforizatsiyaning umumiy printsipi ko'rsatilgan tafsilot yoki xarakteristikaga o'rnatilgan ob'ektiv analog bo'lsa, unda taqlid qilishda bunday analog bo'lmasligi mumkin. Shuning uchun personifikatsiya semantik siljish bilan bog'liq bo'lmagan trope sifatida aniqlanadi. Bundan tashqari, sub'ekt metaforasi o'xshashlik orqali ma'noni uzatishga asoslangan bo'lsa, tasvir elementlarining vizual ravshanligi ixtiyoriydir. Uning uchun obrazli eskizning yaxlitligi muhimroqdir [Ocherklar Metafora va metonimiya o'rtasida sezilarli farqlar mavjud. Agar majoziy ma’nosi to‘g‘ridan-to‘g‘ri ma’nosi bilan qandaydir o‘xshashlik orqali bog‘lanishi mumkin bo‘lgan trop metafora deb atalsa, metonimiya to‘g‘ridan-to‘g‘ri va ko‘chma ma’noda ifodalangan narsa va hodisalar tabiatan bog‘langan tropadir [Tomashevskiy 1998: 26, 31]. Metonimiya "butun" (shaxs, ob'ekt)ning o'ziga xos xususiyatini ko'rsatish orqali aniqlash uchun chaqirilgan bo'lsa, metafora bir narsani boshqa nuqtai nazardan tushunish usulidir. Keling, bu farqni misol bilan ko'rsatamiz. Ism shlyapa“shlyapali odam” ma’nosini anglatuvchi metonimiya vazifasini ham, “loyiq” ma’nosini egallagan metafora vazifasini ham bajara oladi. Demak, metonimiya aniqlovchi, metafora esa predikativ vazifani bajaradi Metonimiyaning alohida holati sinekdoxa yoki toʻgʻridan-toʻgʻri va koʻchma maʼnolar ikki xil narsa va hodisaga mos kelmay, balki bir va bir xilga toʻgʻri kelsa-da, ulardan biri boʻlakni, ikkinchisi esa butunlikni bildiradi. Masalan: juda ko'p yorqin boshlar(= aqlli odamlar). Bu misolda “yorqin boshlar” iborasi “aqlli odamlar”ga nisbatan ishlatilgan. Sinekdoxa ko‘plik o‘rniga birlik qo‘llanishi va hokazolarni ham o‘z ichiga oladi. [uchun shovqinli kun jim qolgandaMetafora tabiatan majoziy taqqoslashga yaqin, chunki u bilan bevosita tizimli aloqada. Metafora, yuqorida aytib o'tilganidek, siqilgan, qisqartirilgan yoki elliptik taqqoslashdir.Metafora yaratishning asosiy usuli qiyosiy bog'lovchini taqqoslashdan chiqarib tashlashdir kabi (xuddi kabi,kabi,go'yo,xuddi) yoki predikativlar o‘xshash, o‘xshash, o‘xshash, eslatuvchi. Misol uchun: Hayot o'yinga o'xshaydi. Hayot o'yinga o'xshaydi. Hayot - bu haqiqiy o'yin. Bu misol shuni ko'rsatadiki, metafora odatda ikki atamali (A - B), lekin taqqoslash uch atamali (A C nuqtai nazaridan B ga o'xshash). Binobarin, metafora yaratishda “taqqoslash belgisi” (qiyoslash havolasi) qisqaradi va u bilan oʻxshashlik asosi bekor qilinadi. Shunday qilib, ma’lum bo‘lishicha, metafora nutqni qisqartiradi, har xil tushuntirish va asoslashlardan qochadi, qiyoslash esa uni tarqatadi [Metafora ikki komponentdan, taqqoslash esa uchtadan iborat bo'lganligi sababli, metafora bilan jumlani o'qiyotganda, o'quvchining o'zi nima haqida ekanligini va nima uchun odatiy so'z boshqasiga almashtirilganligini taxmin qilishi talab qilinadi. g'ayrioddiy ma'no. Shuning uchun metafora ko'proq fikr va tasavvurni talab qiladi. Shu nuqtai nazardan, u taqqoslashdan ko'ra kuchliroq vizual vositadir. Shuning uchun ham qiyoslashni ilmiy risolada ham uchratish mumkin, bunda mantiqiy taqdimot talab etiladi, metafora esa tasavvurga qaratilgan badiiy nutqning ustuvor xususiyatidir.
Metafora tabiatan lakonikdir. Taqqoslashda narsalarning o'xshashligi ochiqdan-ochiq ta'kidlansa, metaforada bu o'xshashlikka ishora bor, xolos. Bundan kelib chiqadiki, metaforaning majoziy ma'nosi mos keladigan taqqoslashning to'g'ridan-to'g'ri ma'nosi bilan bir xil bo'ladi (agar bu "muvofiqlik" topilsa) Metafora va taqqoslash - bu bizni taqqoslash va solishtirishga majbur qiladigan, atrofimizdagi dunyoning ayrim hodisalariga e'tiborimizni qaratadigan usullardir. Biroq, taqqoslash bir ob'ektning boshqa ob'ektga o'xshashligini, uning doimiy yoki vaqtinchalik, haqiqiy yoki ko'rinadigan, bir jihat bilan cheklangan yoki global bo'lishidan qat'i nazar, ko'rsatsa, metafora sub'ektning mohiyatini ochib beruvchi barqaror o'xshashlikni ifodalaydi va pirovardida uning. doimiy atribut. Shuning uchun majoziy gaplarda zamon va makon holatlaridan foydalanish odatiy hol emas. Siz ayta olmaysiz: *Siz endi mushuksiz yoki *Kecha u parkdagi mushukda edi. Taqqoslash uchun, aksincha, vaqt oralig'i yoki ma'lum bir epizod bilan cheklanish juda xarakterlidir: Bugun u ayyor tulkiga o'xshardi. O'xshashlik illyuziyaga o'xshab qolishi mumkin yoki u qanday ko'rinadi.
Metafora, o'z navbatida, nimani ifodalaydi. Binobarin, metafora mavzuning asl mohiyatini bildiradi, taqqoslash esa faqat olingan taassurot haqida gapiradi Taqqoslashdan farqli o'laroq, metafora tasodifiy o'xshashlikni ko'rsatish uchun amalda qo'llanilmaydi. Gapirma: *Endi u harom edi. Biroq, taqqoslashdan foydalanib, biz quyidagilarni aytishimiz mumkin: U haqiqiy yovuz odam kabi harakat qildi. Shunday qilib, metafora qarama-qarshilik yoki kategorik belgi ma'nosini yaratadi va taqqoslash uni istisno qiladi.Metaforalarning vazifalari Metafora voqelik predmetlarini, ularning nomlarini bilish, badiiy obrazlar yaratish va yangi ma’nolarni hosil qilishning asosiy usullaridan biridir. U yangi ma'nolarni yaratadi, ya'ni amalga oshiradi mazmunli funktsiyasi. Inson tili metafora, majoziylik, ta’sirchanlik va ta’sirchanliksiz qanday bo‘lar edi? Axir, Aristotel so'zlariga ko'ra, "uslubni olijanob va ulug'vor qiladigan" metaforalardir. Uning qayd etishicha, yozuvchi uchun “ayniqsa metaforalarda mohir bo‘lish muhim, chunki buning o‘zini boshqalardan o‘zlashtirib bo‘lmaydi va bu qobiliyat iste’dod belgisidir”Metafora, Aristotel fikricha, 1) nutqni jonlantiradi; 2) narsalarga ko'rinish va ravshanlik beradi; 3) bir iboraning hissiy mazmunini boshqasiga o'tkazish orqali his-tuyg'ularni boshqaradi; 4) tegishli nomi bo‘lmagan narsalarni ifodalaydi.
Har xil turdagi metaforalar turli funktsiyalarga ega bo'lishi mumkin. Ko'pincha funktsiya nomi metafora turi nomiga mos keladi.
obrazli metafora bajariladi tavsiflovchi vazifasini bajaradi va odatda gapda predikat o‘rnini oladi. Nominal holatda, majoziy metaforadan oldin ko'pincha oldingi gapga ishora qiluvchi ko'rsatuvchi olmosh keladi: Butrus haqiqiy timsoh. Bu timsoh hammani yutib yuborishga tayyornominativ metafora vazifasi predmet sinflari nomlarini va shaxs nomlarini shakllantirishga xizmat qiladi. Shunday qilib, u real dunyoning turli sohalaridagi ob'ektlarga nom beradi: tog 'tizmasi, shisha bo'yni, pansies, marigoldlar. Bu funksiya metaforalarning barcha turlariga xosdir Kognitiv (atributiv) metafora bajaradi epistemologik (kognitiv) funktsiyasi. U ikkinchi darajali predikatlar sohasini tashkil qiladi - ob'ektiv bo'lmagan shaxslarni tavsiflovchi sifatlar va fe'llar, ularning xususiyatlari idrok etish mumkin bo'lgan jismoniy ob'ektlar va kuzatilgan hodisalarning atributlari bilan o'xshashlik bilan ajralib turadi .Kognitiv metafora muntazam ravishda "ko'rinmas olamlar" lug'atini yaratish vazifasini bajaradi - insonning ruhiy boshlanishi, uning ichki dunyosi, xatti-harakatlari, axloqiy fazilatlari, ong holatlari, his-tuyg'ular, harakatlar. Insonning ichki xususiyatlari kabi jismoniy xususiyatlar bilan tavsiflanishi mumkin issiq va sovuq, yumshoq va qattiq, ochiq va yopiq, engil va og'ir, qorong'i va engil, chuqur va yuzaki, yorqin va kulrang va boshqalar. Bu xususiyatlar insonning turli tomonlariga ishora qiladi: yorqin (yorqin) shaxsiyat, sokin xarakter, chuqur aql, oson xarakter, past ish va hokazo. Bunday turdagi metaforalar odatda analogiyaga asoslanib, o‘ziga xos “metaforik maydon”ni tashkil qiladi Metafora ham bor kontseptual allaqachon shakllangan tushunchalar asosida yangi tushunchalarni shakllantirish qobiliyatidan iborat funktsiya. Metafora ilmiy, ijtimoiy-siyosiy va kundalik sohalarda ob'ektiv bo'lmagan ob'ektlarni belgilashda kontseptual rol o'ynaydi. O'zidan oldin hech qanday og'zaki ifodaga ega bo'lmagan narsani belgilab, kontseptual metafora tushunchalarni og'zakilashtirish maqsadiga xizmat qiladi. U boshqa, metaforik bo'lmagan tarzda ifodalab bo'lmaydigan yangi tushunchani yaratadi: eshik ramkasi, faoliyat sohasi, haqiqat donasiTilshunos olimlar J. Lakoff va M. Jonsonlarning tadqiqotlari ko‘rsatganidek, metafora voqelikni ifodalash va anglashning muhim vositasidir. Natijada, metafora fikrlash vositalari qatoriga hukmlar, analogiya va boshqalar bilan bir qatorda kiritilishi mumkin. U kognitiv, nominativ, badiiy va semantik funktsiyalarni bajaradi.
Zamonaviy dunyoda metafora muhim rol o'ynaydi. Aksariyat odamlar metafora kundalik muloqot sohasi bilan emas, balki g'ayrioddiy til bilan bog'liq bo'lgan she'riy va ritorik ifoda vositasi sifatida qabul qilinadi. Odamlar ko'pincha metaforani tabiiy tilning ko'rinishlaridan biri deb bilishadi va shuning uchun ular metaforasiz hayotda juda yaxshi ish qilishlariga ko'r-ko'rona ishonishadi. Biroq, metafora bizning butun kundalik hayotimizga kiradi. U nafaqat tilda, balki tafakkur va harakatda ham namoyon bo‘ladi.
Metafora inson faoliyatining deyarli barcha sohalarida mavjud. Buni metafora bo‘yicha qator tadqiqotlar muallifi R.Xoffmanning so‘zlari ham tasdiqlaydi:
Metafora juda amaliy. U har qanday sohada tavsif va tushuntirish vositasi sifatida qo'llanilishi mumkin: psixoterapevtik suhbatlarda va aviakompaniya uchuvchilari o'rtasidagi suhbatlarda, marosim raqslarida va dasturlash tilida, badiiy ta'limda va kvant mexanikasida. Metafora, qayerda uchramasak ham, insonning xatti-harakati, bilimi va tili haqidagi tushunchani boyitadi bo’yicha.
Biologiya fanlari doktori A.E.Sedov [Sedov 2000: 526-534] 20 yildan ortiq vaqt davomida biologiya va genetikada metaforalardan foydalanish boʻyicha tadqiqot olib boradi. Bu vaqt ichida u yangi formulalar asosida metafora ekanligini aniqladi. Kutilmagan va aniq tasvir-iboralar yordamida taniqli genetiklar g'ayrioddiy tasvirlar va tushunchalarni "tuzatadilar". Sedov [Sedov 2000: 529-532] fikricha, ularning soni juda katta. Ular orasida, masalan: mutatsiya spektri, DNK assimilyatsiyasi, xost geni, qul gen, DNK gibridizatsiyasi, guldasta bosqichi, xromosoma ko'prigi, jim DNK, kontsert evolyutsiyasi.
Metafora ko'pincha yuridik faoliyatda qo'llaniladi, masalan: ishda g'alaba qozonish, tortishuv jarayoni, jinoyatga qarshi kurash, aniq dalillar yoki qotil argumentlar, nazorat va muvozanat mexanizmi. Metaforalar huquqni qo'llash amaliyotini aniqlashda uzoq yo'lni bosib o'tadi, kriminologlar jinoyatga munosabatni qanday tasvirlash haqida bahslashadilar: kurash yoki qarama-qarshilik, konstitutsiyaviy huquqdagi muammolar muhokama qilinadi qonun ustuvorligini qurish. Davlat hokimiyatini tashkil etish usuliga "qurilish" atamasini qo'llash ibora bilan bir xil metafora ko'rinishidir. jinoyatchilikka qarshi kurash. Ko'p ishlatiladigan metafora Hukm - bu urush g'alaba qozonishga harakat qilayotgan tomonlar o'rtasidagi qarama-qarshilikdagi o'xshashliklarni qayd etadi: sudda da'vogar javobgarni mag'lub etishga intiladi, urushda esa bir tomon ikkinchisini mag'lub etishga intiladi, mos ravishda sud urushdir.Yaxshi batafsil metafora zamonaviy biznes bo'yicha eng mashhur kitoblardan biri - J. Trout va E. Raysning "Marketing urushlari" bestselleri va J. Sorosning "Moliya alchemy" kitobining metaforik nomi bilan mos keladi. uning mazmuni.Batafsil metafora misoli sifatida "Uy" testini ham ko'rib chiqish mumkin. Yog'och. Kishi.". Psixologiyada ko'pincha boshqa metaforalardan foydalaniladi, masalan: baxt, rozilik, hurmat, ishonch, mehr izhori, va yana masal- dunyoqarashning boshqa uslubi sifatida. Psixologlar oilaviy terapiyada metaforalardan foydalanish juda foydali va yuqori samarali usul ekanligini payqashdi. Ko'pincha zamonaviy fizik terminologiyada metafora mavjud. Misol uchun: katta portlash(koinotning kelib chiqishi nazariyasi), pulsar, oq mitti("o'lik" yulduzga nisbatan), quyosh dog'lari va mash'alalar.Koʻpgina metafora frazeologik birliklar, taxalluslar, qoʻshimcha soʻzlar, gaplar, aforizmlarda uchraydi; Misol uchun: Odamdan odamga bo'ri;Birovning ruhi - zulmat, birovning vijdoni - qabr;Sirsiz yurak bo'sh harfdir;Sizning ko'zingiz olmosdir va boshqalar.Metafora boshqa odamlarning his-tuyg'ulari va tasavvurlariga ta'sir qilish uchun mo'ljallangan nutqning barcha janrlarida keng tarqalgan. Notiqlik va jurnalistika metaforadan keng foydalanadi. Metafora polemik, ayniqsa siyosiy nutqqa xosdir. Unda u o'xshashliklarga asoslanadi: urush va kurash bilan (zarba, jangda g'alaba qozonish, prezident jamoasi) o'yin (harakat qilish, o'yinda g'alaba qozonish, kartaga pul tikish, blöf qilish, kozozlarni saqlash, karta o'ynash), sport (arqon tortish, nokaut qilish, ikkala yelka pichog'ini qo'yish). Va shuningdek, ovga o'xshaydi (tuzoqqa tushish, yolg'on izga olib borish), mexanizmi (Kuch tutqichlari), organizm (o'sib borayotgan og'riqlar, demokratiya mikroblari), teatr (asosiy rol o'ynash, qo'g'irchoq, qo'shimcha, suflyor bo'l, oldinga chiq) va boshq.
Rossiyaning siyosiy hayotida metafora qo'llanilishiga yaxshi misol - bu eng yirik partiyalardan birining nomi: Bizning uyimiz Rossiya. Uyning qiyofasi, birinchi navbatda, xavfsizlik, tashqi dunyodan himoya qilish stereotipi. Bu tasvir ham siyosiy metafora sifatida (masalan, M. S. Gorbachyovning "umumiy Yevropa uyi" doktrinasi) va o'z mamlakatiga hurmat ramzi sifatida ishlatilgan (masalan, A. I. Soljenitsinning "Rossiyani qanday jihozlash kerak" risolasi) . Metafora Bizning uyimiz Rossiya fuqarolar ongida muayyan partiya va uning siyosati bilan bog‘liq ijobiy imidjni mustahkamlash uchun mo‘ljallangan.
Shunday qilib, quyidagi xulosalar chiqarish mumkin: metafora ko'plab ta'riflarga ega, ammo bu hodisaga aniq ta'rif berish juda qiyin. Xuddi shu narsani metafora turlari haqida ham aytish mumkin: metaforalarning yagona tasnifi mavjud emas. Ushbu maqolada biz Arutyunova va Sklyarevskaya tasniflarini berdik. Metaforalarning vazifalariga kelsak, bizningcha, ular haqida Arastu eng aniq va ixcham gapirgan. Aristotelning fikricha, asosiylari nutqning jonlanishi, rang-baranglik va ko'rinish, emotsionallik va nominativlikdir. Inson hayotining barcha sohalarida metaforadan foydalanadi, hatto uni sezdirmaydi. Bu bizning hayotimizni yanada yorqinroq va rang-barang qiladi.
Metafora
Metafora
METAFORA – iz turi (qarang), so‘zning ko‘chma ma’noda qo‘llanishi; ma'lum bir hodisani unga boshqa hodisaga xos xususiyatlarni o'tkazish orqali tavsiflovchi ibora (birlashtiruvchi hodisalarning u yoki bu o'xshashligi tufayli), bu shunday. arr. uni almashtiradi. M.ning tropa turi sifatidagi oʻziga xosligi shundaki, u qiyoslash boʻlib, aʼzolari shu qadar birikkanki, birinchi aʼzo (qiyoslangan) oʻrnini almashtirib, ikkinchisi (taqqoslangan) bilan toʻliq almashtiriladi, masalan. . "Mum hujayrasidan ari / dalada o'lpon uchun uchadi" (Pushkin), bu erda asal o'lpon bilan, asalari uyasi esa hujayra bilan taqqoslanadi va birinchi atamalar ikkinchisi bilan almashtiriladi. M., har qanday trope singari, soʻzning oʻz maʼnosida faqat predmet (hodisalar)ning asosiy va umumiy sifatlariga tayanib qolmay, balki uning ikkilamchi taʼriflari va individual sifat va xossalarining barcha boyligiga tayanishiga asoslanadi. . Masalan. “yulduz” so‘zida asosiy va umumiy ma’no (samoviy jism) bilan bir qatorda bizda bir qator ikkilamchi va individual xususiyatlar – yulduzning yorqinligi, uning uzoqligi va hokazo M. mavjud bo‘lib, “” so‘zidan foydalanish orqali yuzaga keladi. ikkilamchi" so'zlarning ma'nolari, bu bizga ular bilan yangi aloqalarni o'rnatishga imkon beradi (o'lponning ikkilamchi belgisi - yig'ilganligi; hujayralar - uning mahkamligi va boshqalar). Badiiy tafakkur uchun bu “ikkilamchi” belgilar, hissiy vizualizatsiya lahzalarini ifodalab, ular orqali aks ettirilgan sinfiy voqelikning muhim xususiyatlarini ochib berish vositasidir. M. berilgan predmet haqidagi tushunchamizni boyitadi, uni xarakterlash uchun yangi hodisalarni jalb qiladi, uning xususiyatlari haqidagi tushunchamizni kengaytiradi. Demak, metaforaning kognitiv ma'nosi. M., umuman olganda, tropa kabi, umumiy til hodisasi, lekin u badiiy adabiyotda alohida ahamiyat kasb etadi, chunki yozuvchi voqelikni eng konkretlashtirilgan, individuallashtirilgan obrazli koʻrsatishga intilib, M. eng xilma-xil xususiyatlarni soya qilish imkoniyatini beradi. , hodisaning belgilari, tafsilotlari, boshqalar bilan yaqinlashishi va hokazo M.ning oʻzi sifati va adabiy uslubdagi oʻrni, albatta, aniq tarixiy sinfiy sharoit bilan belgilanadi. Va yozuvchi faoliyat yuritadigan tushunchalar va ularning ikkinchi darajali ma'nolari va boshqa tushunchalar bilan aloqalari, u yoki bu darajada voqelikdagi hodisalarning aloqalarini aks ettiradi - bularning barchasi yozuvchining sinfiy ongining tarixiy shartli tabiati bilan belgilanadi. ya'ni u xabardor bo'lgan real hayot jarayonining yakuniy hisobotida. M.ning sinfiy xarakteri shundan kelib chiqadi. , uning turli tarixiy mazmuni: turli uslublar turli metaforik tizimlarga, metaforizatsiya tamoyillariga mos keladi; shu bilan birga, adabiy mahorat yoʻnalishi va xususiyatlariga koʻra, bir yozuvchi ijodi doirasida ham bir uslub doirasida M.ga munosabat har xil boʻladi (Gorkiyning “Izergil kampir” qissasidagi metaforalari va ”. “Klim Samgin hayoti”), bitta asar ichida (Ofitser obrazi va Gorkiyning onasidagi Nilovna obrazi), hatto bitta obrazni joylashtirish doirasida ham (Nilovnani tavsiflovchi M. boyligi, asarning oxirgi qismida). kitob va ularning birinchisida yo'qligi). Shunday qilib. arr. M. berilgan badiiy obrazni yaratish vositalaridan biri vazifasini bajaradi va faqat aniq tahlilda metaforaning maʼlum asardagi oʻrni, maʼnosi va sifati, ijodkorligi, uslubi aniqlanishi mumkin, chunki bizda metaforada ham shulardan biri mavjud. voqelikni sinfiy aks ettirish lahzalari. Trope, leksikon.Adabiy ensiklopediya. - 11 tonnada; M .: Kommunistik Akademiyaning nashriyoti, Sovet Entsiklopediyasi, Badiiy adabiyot. V. M. Friche, A. V. Lunacharskiy tomonidan tahrirlangan. 1929-1939 .Metafora(yunoncha metafora - ko'chirish), ko'rish iz; belgining bir ob'ektdan ikkinchisiga ularning assotsiativ aloqasi, sub'ektiv ravishda idrok etilgan o'xshashligi asosida o'tkazilishi. Metafora badiiy asarlarda ob'ektlarni tasvirlashda ularning nozik xususiyatlarini ta'kidlash, ularni g'ayrioddiy nuqtai nazardan taqdim etish uchun ishlatiladi. Metforalarning uchta asosiy turi mavjud: personifikatsiya - tirik odam belgisini jonsiz narsaga o'tkazish - "oq kabi libos kuyladi nurda ... "(" Qiz cherkov xorida qo'shiq aytdi ... "A. A. Blok tomonidan); reifikatsiya - jonsiz narsaning belgisini tirik odamga o'tkazish - " Maqsadlar Biz inson ustida ishlaymiz Eman daraxtlari... ”(V. V. Mayakovskiyning“ Ishchi shoir ”); chalg'itish - ma'lum bir hodisa (shaxs yoki ob'ekt) belgisini mavhum, mavhum hodisaga o'tkazish - "Keyin o'zini kamtar qiladi qalbimda tashvish... "(" Sarg'ish maydon qo'zg'alganda ... "M. Yu. Lermontov tomonidan). Ma’lum bir davrdagi turli milliy adabiyotlarda mavjud bo‘lgan metaforalarning tarixiy barqaror turlari mavjud. Ilk o'rta asrlar she'riyatidagi kenninglar (islandcha kenning - ta'rif) shunday: "dengiz oti" - qadimgi skandinav tilidagi kema metaforasi, "kitlarning yo'li" - anglo-sakson okean metaforasi. . Ushbu asosiy turdagi har qanday metafora asarning butun matniga tarqalishi va uning ma'nosini syujet harakatlari shaklida amalga oshirishi mumkin, ya'ni. allegoriya. Metaforalar she’riy nutqda ko‘proq uchraydi; badiiy adabiyotning ulushi faktiklik ulushidan ko‘p bo‘lgan asarlarda. Metafora folklor janrining asosiy xususiyatlaridan biridir. topishmoqlar. Adabiyot va til. Zamonaviy tasvirlangan ensiklopediya. - M .: Rosman. Muharrirligida prof. Gorkina A.P. 2006 MetaforaMETAFORA(yunoncha Elyaf — koʻchirish) — oʻxshashlik yoki oʻxshashlik boʻyicha assotsiatsiyaga asoslangan iz turi. Shunday qilib, qarilik chaqirish mumkin kechqurun yoki hayotning kuzi, chunki bu uchta tushunchaning barchasi oxiriga yaqinlashishning umumiy belgisiga ko'ra bog'langan: hayot, kun, yil. Boshqa troplar (metonimiya, sinekdoxa) kabi metafora nafaqat she’riy uslub hodisasi, balki umumiy lingvistik xususiyat hamdir. Tildagi koʻp soʻzlar majoziy maʼnoda hosil boʻladi yoki majoziy maʼnoda qoʻllanadi va soʻzning koʻchma maʼnosi ertami-kechmi maʼnoni siqib chiqaradi, soʻz tushuniladi. faqat uning ko'chma ma'nosida, shuning uchun endi majoziy ma'no sifatida tan olinmaydi, chunki uning asl to'g'ridan-to'g'ri ma'nosi allaqachon so'nib ketgan yoki hatto butunlay yo'qolgan. Ushbu turdagi metaforik kelib chiqish alohida, mustaqil so'zlarda namoyon bo'ladi ( konki, deraza, mehr, maftunkor, tahdidli, maslahat), lekin ko'pincha iboralarda ( qanotlari tegirmonlar, tog' tizma, pushti orzular, ipga osib qo'ying). Aksincha, metafora, uslub hodisasi sifatida, so'z yoki so'z birikmasi to'g'ridan-to'g'ri va ko'chma ma'nosi tanilgan yoki his qilingan hollarda aytilishi kerak. Bunday she'riy metaforalar quyidagilar bo‘lishi mumkin: birinchidan, oddiy nutqda u yoki bu ma’noda qo‘llangan so‘zga yangi, ko‘chma ma’no berilganda yangi so‘z qo‘llanishi natijasi (masalan, “Va u zulmatga botadi. og'iz yildan yilga"; “.. tegirmon ishga tushdi magnit"- Tyutchev); ikkinchidan, natija yangilanishlar, jonlantirish tilning xiralashgan metaforalari (masalan, "Siz sehrli ichimlik ichyapsiz istak zahari»; "Yurak ilonlari pushaymonlik"- Pushkin). She'riy metaforadagi ikki ma'noning nisbati yana turli darajada bo'lishi mumkin. To'g'ridan-to'g'ri yoki majoziy ma'noni oldinga olib chiqish mumkin, ikkinchisi esa, xuddi unga hamroh bo'lishi mumkin yoki ikkala ma'no bir-biri bilan ma'lum bir muvozanatda bo'lishi mumkin (Tyutchevning ikkinchisi: chalkashtirmoq jozibali osmon"). Ko'pgina hollarda, biz she'riy metaforani to'g'ridan-to'g'ri ma'noni majoziy ma'no bilan yashirish bosqichida topamiz, to'g'ridan-to'g'ri ma'no esa faqat ma'noni beradi. hissiy rang berish metafora, bu uning she'riy ta'sirchanligi (masalan, "Qonda yonayotgan olov istaklar "- Pushkin). Ammo metaforaning to'g'ridan-to'g'ri ma'nosi nafaqat o'zining majoziy idrokini yo'qotmaydi, balki birinchi o'ringa chiqadi, tasvir ko'rinishni saqlab qoladi, she'riy voqelikka aylanadi, buni inkor etib bo'lmaydi va hatto istisno sifatida ko'rib chiqilishi mumkin emas. metafora amalga oshirildi. (Masalan, "Hayot yugurayotgan sichqonchadir" - Pushkin; "Uning qalbi shaffof ko'k muz bilan titraydi" - Blok). She'riy metafora kamdan-kam hollarda bitta so'z yoki ibora bilan chegaralanadi. Odatda biz bir nechta tasvirlarni uchratamiz, ularning umumiyligi metaforaga hissiy yoki vizual aniqlikni beradi. Bir nechta tasvirlarning bitta metafora tizimiga bunday birikmasi turli xil bo'lishi mumkin, bu to'g'ridan-to'g'ri va majoziy ma'no o'rtasidagi munosabatga va metaforaning vizualizatsiya va emotsionallik darajasiga bog'liq. Oddiy ko'rinish kengaytirilgan metafora tasvirlar oʻrtasidagi bogʻlanish toʻgʻridan-toʻgʻri va koʻchma maʼno bilan qoʻllab-quvvatlangan holatni ifodalaydi (masalan, “Koʻz yumib borliq kosasidan ichamiz” – Lermontov; “Gʻam-gʻussa, yigʻlab, kulib, mening oqimlarim. she'rlar jiringlaydi" va boshqalar). butun she'r - Blok). Aynan shu turdagi metafora osongina rivojlanadi allegoriya(sm.). Agar kengaytirilgan metaforaga kiritilgan tasvirlar orasidagi bog'lanish faqat bitta ma'no, faqat to'g'ridan-to'g'ri yoki faqat majoziy ma'no bilan qo'llab-quvvatlansa, u holda turli shakllar olinadi. katakrez(qarang) Masalan, Bryusovda: “Men edim qora namlik bilan qoplangan Uning bo'shashgan sochlari", bu erda ichki qarama-qarshilikli tasvirlar o'rtasidagi bog'liqlik "chaqaloq" va "namlik" tasvirning majoziy ma'nosi bilan quvvatlanadi. qora namlik = soch; Blokda: “Jimgina men Men quyuq jingalaklarni to'qiyman Sir she'rlar qimmatli olmos”, bu erda qarama-qarshilik boshqa tartibda bo'ladi: olmos tasviri, she'r uchun metafora sifatida, mustaqil ravishda ochilib, asosiy majoziy ma'noga nisbatan kataxrez hosil qiladi: oyatlar jingalaklarga o'raladi. Va nihoyat, kataxrezli metafora rivojlanishining o'ziga xos turini ham ko'rsatishimiz kerak, ya'ni asosiy metafora boshqa, hosilaviy, metaforik vaqtga to'g'ri kelganda. bevosita birinchisining ma'nosi. Xullas, Pushkinda: “Tun sukunatida yashang yonmoqdalar ichimda yurak pushaymonligi ilonlari bor" qayerda yonmoqdalar metaforik predikatdir pushaymonlik, faqat to'g'ridan-to'g'ri ma'noda olingan: ular mumkin kuyish yaralari, va natijada, ilon chaqishi, chaqishi, lekin mumkin emas yonayotgan pushaymonlik. Bunday hosila metaforalarning bir nechtasi bo‘lishi mumkin yoki bir hosila metafora o‘z navbatida boshqa yangi hosila paydo bo‘lishi mumkin va hokazo, natijada o‘ziga xos metafora zanjiri hosil bo‘ladi. Blok she'riyatida metaforalarning bunday ochilishining yorqin misollari mavjud. (Uning metaforik uslubining batafsil tahlilini V. M. Jirmunskiyning "Aleksandr Blokning she'riyati", 1922 yildagi maqolasida ko'ring). She'riy metaforalarning har xil turlari uchun ularning hissiyligi, ko'rinishi va umuman she'riy amalga oshirilishi darajasini aniq belgilash qiyin, chunki masala sub'ektiv idrok etish va ular bilan rezonansga bog'liq. Lekin muallifning (yoki adabiy guruhning) individual poetikasini uning umumiy dunyoqarashi bilan bog‘liq holda o‘rganish muayyan she’riy uslubdagi metaforalarning estetik ahamiyati haqida yetarlicha xolislik bilan gapirish imkonini beradi. Metafora uchun qarang: poetika va uslub, bu so'zlar va maqola bilan ko'rsatilgan izlar>>. A. Biessening kitobi metaforaga maxsus bag'ishlangan. Die Philosophie des Metaphorischen, Gamburg va Leyptsig 1893 va Fr.ning to'liq bo'lmagan ishi. Brinkmann, Die Metaphern I. Bd. Bonn 1878 yil.
M. Petrovskiy. Adabiy ensiklopediya: Adabiyot terminlari lug‘ati: 2 jildda / N.Brodskiy, A.Lavretskiy, E.Lunin, V.Lvov-Rogachevskiy, M.Rozanov, V.Cheshixin-Vetrinskiy tahrirlari ostida. - M.; L.: L. D. Frenkel nashriyoti, 1925