Mundarija kirish iqtisodiyot rivojida transportning o‘rni

1.2 Dunyoning yetakchi mamlakatlari iqtisodiyotini rivojlantirishda transport komponenti
Endi AQSh va Yaponiya misolida dunyodagi eng qudratli iqtisodiy sektorga ega mamlakatlarning transport tizimlarini batafsil ko‘rib chiqamiz.
AQSh transport tizimi dunyodagi eng qudratli bo‘lib, mamlakat iqtisodiyotining doimiy va ishonchli ishlashini ta’minlaydi. Albatta, AQSh transporti nafaqat yuklarni tashish, balki yo‘lovchilarni tashish uchun ham vositalar tizimidir. Asosiy transport aviatsiya va avtomobil transportida amalga oshiriladi, ba’zi shaharlarda esa metro mavjud.
Hozirgi vaqtda Qo‘shma Shtatlarda avtomobil, havo va temir yo‘l kabi turli xil transport turlarini o‘z ichiga olgan juda rivojlangan va keng transport tizimi mavjud. Biroq, faqat birinchi ikkita turni asosiy deb atash mumkin, chunki ular tashiydigan odamlar soni temir yo‘l yo‘lovchilari sonidan bir necha baravar ko‘p. Respublikamizning aksariyat hududlarida aholi uchun asosiy transport vositasi shaxsiy avtotransport hisoblanadi. Jamoat transporti, ayniqsa yirik shaharlardan tashqarida, Yevropadagiga qaraganda ancha kam rivojlangan, garchi AQShning deyarli har bir shahrida jamoat transportining qandaydir turlari mavjud. Bundan tashqari, bir qator shaharlarda suv havzalari orqali parom qatnovi mavjud. Qo‘shma Shtatlar quruqlikdagi transport vositalari bo‘yicha dunyodagi eng avtomobil kuchi hisoblanadi. ³
Amerika shaharlari va chekka tumanlarining aksariyati avtomobillarni kutish va avtomobil transporti ehtiyojlarini hisobga olgan holda yaratilgan va rivojlangan. Shimoliy Amerikada avtomobillarning rivojlanishi bilan temir yo‘llarning mashhurligi pasaya boshladi va XX asrning 50-60-yillarida yo‘llar va tezyurar yo‘llarning keng tarmog‘i qurilishi bilan temir yo‘l transporti o‘zining bir vaqtlar eng muhim iqtisodiy mavqeini yo‘qotdi va agar. u foyda olishda davom etadi, keyin faqat yuk tashishda. Boshqa turlar qatori temir yo‘l transportiga ham pul tikuvchi Yevropa davlatlaridan farqli o‘laroq, AQSh hukumati temir yo‘lni chetga surib, avtomobil va havo transportiga e’tibor qaratdi. Natijada, xususiy temir yo‘l kompaniyalari yo‘lovchi tashish bo‘yicha daromadlarini yo‘qota boshladilar, bu esa ularning keskin qisqarishiga olib keldi. Faqat 1971 yilda Kongress tomonidan Amtrak yarim davlat korporatsiyasining yaratilishi Qo‘shma Shtatlardagi yo‘lovchi temir yo‘l transportini butunlay yo‘q bo‘lib ketishdan saqlab qoldi. Poyezdlarning mashhurligi 1970-yillardagi gaz narxining ko‘tarilishi davrida va 2014 yil 11 sentyabr hujumlari va havo transporti inqirozidan keyin biroz oshdi. 2015 yildagi Katrina to‘foni va 2016 yil dekabr oyida Koloradoda kuchli qor yog‘ishi kabi tabiiy ofatlar temir yo‘l favqulodda vaziyatlarda odamlarni tashishda muhim rol o‘ynashini yana bir bor ko‘rsatdi. Bu omillarning barchasi amerikaliklar orasida temir yo‘lga mamlakat bo‘ylab qo‘shimcha transport turi sifatida qiziqishning kuchayishiga yordam beradi. 

Ba’zi yirik Amerika shaharlarida, ayniqsa, har xil turlari bilan ifodalangan katta kundalik yukni ko‘taradigan keng jamoat transporti tizimlari mavjud. Bir qator yirik shaharlarda metro mavjud. Eng katta va eng qadimgi metrolardan biri Nyu-Yorkdir. Qo‘shma Shtatlardagi eng yosh metrolar Vashington va Atlantadir. Bundan tashqari, yaqinda San-Xuanda (Puerto-Riko) metro ochildi. Deyarli har bir shaharda avtobus qatnovi mavjud. Trolleybus qatnovi faqat AQShning beshta shahrida mavjud: Kembrij, Filadelfiya, San- Fransisko, Sietl va Deyton. 
20-asrning ikkinchi yarmigacha koʻplab yirik shaharlarda tramvay va biroz trolleybus qatnovi mavjud edi. Biroq 50—60-yillarda aksariyat shaharlarda tramvay va trolleybus liniyalari tugatilib, ularning oʻrniga avtobuslar qoʻyildi. San-Fransisko, Filadelfiya, Boston kabi transport turlari saqlanib qolgan shaharlar bundan mustasno. Amerikaning bir qator shaharlarida tramvaylar qayta tiklanayotganini ko‘rmoqda, biroq yangi tramvay liniyalari an’anaviy tramvaydan sezilarli darajada farq qiladi.
Zamonaviy tezyurar tramvay liniyalari engil temir yo‘l deb ataladi. Eng yosh yengil temir yo‘l liniyalari Denver va Minneapolisda joylashgan.
AQShda transport siyosatini amalga oshirishning asosiy vositasi transport tizimini takomillashtirish uchun turli dasturlardan foydalanish hisoblanadi. Yaqinda Amerikada transport tizimini shakllantirish uchun 3 ta asosiy dastur amalga oshirildi: iqtisodiy rivojlanish dasturi, mobillik dasturi va atrof-muhitni muhofaza qilish bilan bevosita bog‘liq ijtimoiy dastur.
Yildan yilga AQSh transport tizimini takomillashtirish bo‘yicha belgilangan dasturlarga tuzatishlar kiritilmoqda. AQSHda transportni iqtisodiy rivojlantirish dasturi mamlakat iqtisodiy oʻsishining asosiy omilini belgilash bilan tavsiflanadi. Ushbu dasturni amalga oshirish natijalari: transport xizmatlari narxlarining biroz oshishi; trafik hajmining oshishi; transportni yanada rivojlantirish bilan bog‘liq bo‘lgan savdo cheklovlarini kamaytirish; Kichik biznes bilan shug‘ullanish imkoniyati.
Mobillik dasturi mamlakat aholisini, yuklarni va hududlarni tashish uchun barcha qulayliklarni taqdim etadi. Ushbu dasturning natijalari quyidagilardan iborat: AQSh transport tizimining holatini zamonaviy talablarga muvofiq yaxshilash; sayohat vaqtini minimallashtirish; transport vositalarining xavfsizligi va ishonchliligini oshirish; Transport xarajatlarini kamaytirish.
Dasturni ijtimoiy va ekologik sohada amalga oshirish natijalari quyidagilardan iborat: AQSh transportining atrof-muhit va ekotizimlar holatiga salbiy ta’sirini kamaytirish; ijtimoiy munosabatlarning barcha sohalari hayoti va holatini yaxshilash; transport manbalari bilan bog‘liq ifloslantiruvchi moddalarni kamaytirish.
Endi Yaponiyaning transport tizimini ko‘rib chiqing. Sanoatning jadal o‘sishi, mintaqalararo va xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashishi, eksport va importga qaramlikning kuchayishi, aholining harakatchanligining oshishi - bularning barchasi transport tizimiga talablarni kuchaytirdi va qo‘ymoqda. Yaponiya. Transport tizimining tabiati bo‘yicha u G‘arbiy Evropa mamlakatlariga o‘xshaydi, ammo yuk va yo‘lovchilarni tashish hajmi bo‘yicha u ularning har qandayidan ancha yuqori. Yaponiyada ichki suv yo‘llari va quvurlardan tashqari barcha transport turlari yaxshi rivojlangan.
Sohil floti ichki yuklarni tashishda etakchi rol o‘ynaydi va avtomobil transportining ahamiyati ham sezilarli darajada oshdi. Ammo temir yo‘lda deyarli hech qanday yuk tashiladi. Ichki yoʻlovchi tashish tarkibi ham oʻzgardi, bunda avtomobil transporti birinchi oʻrinda, temir yoʻl ikkinchi oʻrinda, havo transporti uchinchi oʻrinda qoldi. Tashqi yuk tashish deyarli faqat dengiz transporti orqali amalga oshiriladi.
Yaponiya transport tizimini tavsiflashni temir yo‘l transportidan boshlash mantiqan to‘g‘ri. Avvalo, uning tayanchini hali ham temir yo‘llar tashkil etgani uchun. Asosiy magistrallar shimoliy va ayniqsa janubiy qirg‘oqlari bo‘ylab o‘tadi. Xonshu. Qisqaroq ko‘ndalang yo‘llar tog‘li orolning markaziy qismini kesib, qirg‘oq bo‘yidagi avtomobil yo‘llarini bog‘laydi. Ushbu tizimni to‘ldiruvchi Xokkaydo, Kyushu va Sikoku orollaridagi yo‘llardir. Vaqt o‘tishi bilan ularning deyarli barchasi avtomobil yo‘llari bilan takrorlandi.
Yaponiya temir yo‘llarining umumiy uzunligi so‘nggi o‘n yilliklarda sezilarli darajada qisqardi va 2015 yilda 20 ming km ni tashkil etdi. Temir yo‘l yuk aylanmasi bo‘yicha ham u atigi 10-o‘rinni egallaydi. Ammo yo‘lovchi aylanmasi bo‘yicha (380 milliard yo‘lovchi km) Yaponiya yaqinda Xitoy va Hindistonga - bir milliard aholisi bo‘lgan mamlakatlarga etakchilikni yo‘qotdi.
Yaponiya temir yo‘llari juda yuqori texnik darajada. Barcha asosiy magistrallar elektrlashtirilgan. Monoray yo‘llar, magnit osma poezdlarning harakatlanishi uchun yo‘llar keng qo‘llaniladi. Buning sharofati bilan Yaponiya Fransiya bilan birga yo‘lovchi poyezdlarining 200-300 km/soat tezlikda harakatlanishini ta’minlovchi tezyurar temir yo‘llarni rivojlantirish bo‘yicha dunyoda yetakchi o‘rinni egallaydi. 1979 yilda elektromagnit-dinamik suspenziyadagi eksperimental avtomobil "orzu to‘sig‘i" ni - soatiga 500 km tezlikni engib o‘tdi. Va 2005 yilda yo‘lovchilari bo‘lgan besh vagonli poezd, shuningdek, magnit osma bilan 552 km / soat tezlikka erishdi va 2010 yilda - 581 km / soat.
Yaponiyaning tezyurar temir yo‘l sohasidagi muvaffaqiyatini 1964 yilda Tokio Olimpiadasi arafasida ochilgan Shinkansen (yangi chiziqli liniya) misolida yaqqol ko‘rsatish mumkin. Bu chiziq Yaponiyaning "katta uchlik" shahar aglomeratsiyalarini, ya’ni Tokio, Nagoya va Osakani bog‘lagan, ular birgalikda Tokaydo megapolisini tashkil qiladi.⁴
Shinkansen avtomagistralining uzunligi dastlab 515 km edi. Uning bo‘ylab 1200 dan 2000 gacha yo‘lovchini sig‘dira oladigan ko‘k-oq rangli Hikari (engil) tezyurar poyezdi harakatlana boshladi. U Tokio va Osaka o‘rtasidagi masofani 2,5 soatda bosib o‘tadi va bu eng qiyin yo‘nalish bo‘lishiga qaramay, 300 ta ko‘prik va 66 tunneldan iborat. 1996 yilda tezligi soatiga 300 km ga yetadigan ushbu magistral bo‘ylab Nozomi (Umid) superekspress poyezdi qatnay boshladi. Shinkansen, shuningdek, kuniga 285 poyezdga yetib boradigan ajoyib transport zichligi bilan ajralib turadi. Hisob-kitoblarga ko‘ra, ushbu liniya mavjud bo‘lgan 35 yil davomida u bo‘ylab 3,5 milliard yo‘lovchi tashilgan va shu vaqt ichida temir yo‘lda sodir bo‘lgan baxtsiz hodisalar tufayli ulardan birortasi ham jabrlanmagan. Yiliga o‘rtacha kechikish atigi 0,4 daqiqani tashkil qiladi, shu jumladan tayfunlar, zilzilalar,
Vaqt o‘tishi bilan "Shinkansen" tushunchasi Tokaydo megapolisidan ancha uzoqlashdi. Birinchidan, bu magistral taxminan shimolida joylashgan Fukuoka shahrigacha uzaytirildi. Kyushu, uzunligi esa 1100 km ga oshdi. Keyin orolning turli qismlarini bog‘laydigan yuqori tezlikda (270 km / soatgacha) temir yo‘l liniyalarining butun tarmog‘i qurildi. Xonsyu (119-rasm). 2025 yilga kelib ularning umumiy uzunligini 14000 km ga yetkazish rejalashtirilgan.
Yaponiyadagi temir yo‘llar butun mamlakat bo‘ylab faoliyat yurituvchi oltita kompaniyadan iborat JapanRailways (JR) guruhiga, shuningdek, ko‘pgina yirik shaharlarda ishlaydigan boshqa kompaniyalarga tegishli. JR temir yo‘l xizmati o‘zining yuqori aniqligi bilan mashhur. Temir yo‘l harakati og‘ir bo‘lgan Tokioda shaharlararo poyezdlar eng yuqori paytlarda har 1,5 daqiqada to‘xtaydi.
Yosh avtomobil transporti uzoq vaqtdan beri temir yo‘l transporti bilan muvaffaqiyatli raqobatlashmoqda. Yo‘llarning uzunligi bo‘yicha Yaponiya dunyoda beshinchi o‘rinda, AQSh, Hindiston, Braziliya va Xitoy kabi gigant davlatlardan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. Ammo yoʻl tarmogʻining zichligi (1000 km2 hududga 3130 km) boʻyicha u Belgiya va Singapurdan keyin ikkinchi oʻrinda, yoʻl harakati va avtoturargoh hajmi boʻyicha (75 million avtomobil) Qo‘shma Shtatlardan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. Katta, samarali yuk mashinalari umumiy yuk tashishni egallab, temir yo‘llarning asosiy raqobatchisiga aylandi. Yo‘lovchi tashish bo‘yicha esa Yaponiya avtomobil transporti temir yo‘l transportidan ikki baravar tezroq.⁵
Magistral yo‘llar odatda temir yo‘llarga parallel bo‘lib, polimagistral deb ataladigan yo‘llarni hosil qiladi. Yaponiyadagi avtomobil yo‘llari (magistral yo‘llar) har ikki yo‘nalishda ikki qatorli va hatto ko‘p qatorli harakatni ta’minlaydi. Har 15-20 kmda, eng go‘zal joylarda dam olish maskanlari - kafelar, oshxonalar, shaharlararo va tez yordam telefonlari, yoqilg‘i quyish shoxobchalari, yodgorlik kiosklari mavjud. Va har 40-60 km masofada xizmat ko‘rsatish stantsiyalari kechayu kunduz ishlaydi.
Dengiz transportining roli dengiz va deyarli barcha tashqi savdo yuklarini o‘z zimmasiga olgan Yaponiyada juda katta. Yaponiya dengiz floti kemalar soni (2,5 mingdan ortiq) bo‘yicha Panamadan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. To‘g‘ri, o‘zining tonnaji bo‘yicha mamlakat hozir boshqa o‘n ikki shtatdan kam, ammo agar "arzon bayroqlar" ostida suzib yurgan yapon kemalarini hisobga olsak, uning tonnaji 11 emas, balki deyarli 90 million barrel-reg bo‘ladi.
Yaponiya transport tizimida juda muhim o‘rinni dengiz portlari egallaydi, ular ham qirg‘oqbo‘yi, ham xalqaro tashishni ta’minlaydi. Mamlakatda jami mingdan ortiq portlar mavjud bo‘lib, ulardan 19 tasi xalqaro ahamiyatga ega, shu jumladan, 9 tasi jahon portlari toifasiga kiradi, ya’ni yiliga 50 million tonnadan ortiq yuk aylanmasiga ega. Ular uchta port majmuasini tashkil qiladi.
Asosiysi Tokio ko‘rfazi sohilida joylashgan Keyxin bo‘lib, to‘rtta yirik portni o‘z ichiga oladi. Ushbu majmuada markaziy o‘rinni Tokio egallaydi, u erda katta konteyner terminali qurilgan va umumiy yuklar uchun to‘shaklar joylashgan. Tokio portining umumiy yuk aylanmasining 2/3 qismidan koʻprogʻi qirgʻoqboʻyi tashuviga toʻgʻri keladi, lekin u xalqaro tashishlarda ham ishtirok etadi. Tokio portiga 12 m gacha cho‘zilgan kemalar kirishi mumkin.Poytaxtdan 30 km uzoqlikda joylashgan va u bilan yuk tashish kanali bilan bog‘langan Yokogama Tokioning chiqish porti bo‘lib xizmat qiladi. Uning yuk aylanmasida quyma yuklar - neft, temir rudalari, kimyo mahsulotlari, oziq-ovqat mahsulotlari asosiy o‘rinni egallaydi, ammo tayyor mahsulotlar ham muhim o‘rinni egallaydi. Ilgari Yokogama ham mamlakatning asosiy yo‘lovchi porti bo‘lgan, ammo hozir bu funksiya deyarli butunlay yo‘q bo‘lib ketgan.
Ikkinchi o‘rinni Yaponiyaning ichki dengizini Osaka ko‘rfazi bilan bog‘laydigan Akashi bo‘g‘ozi qirg‘og‘ida joylashgan Xanshin port majmuasi egallaydi. Bu majmuaga Osaka va Kobe portlari kiradi. Ulardan birinchisi Tokio porti bilan, ikkinchisi esa Keyxin majmuasidagi Yokogama porti bilan taxminan bir xil funktsiyalarni bajaradi. Kobe porti hududining katta qismi sun’iy ravishda tuproqni to‘kish yo‘li bilan yaratilgan va bu erda chuqurlik 12-15 m ga etadi.
Uchinchi port majmuasi - Tokay - Ise ko‘rfazi qirg‘og‘ida shakllangan. Unda Nagoya ajralib turadi, uning to‘shaklari 5-15 m chuqurlikda va suyuq, quyma va umumiy yuklarni qabul qilish uchun moslashtirilgan. Bu port orqali avtomobillar, mineral oʻgʻitlar, metallar, turli jihozlar eksport qilinadi.
Havo transportining rivojlanishi bo‘yicha Yaponiya ham dunyoda birinchi o‘rinlardan birini egallaydi. Yo‘lovchi aylanmasi bo‘yicha u katta farq bilan faqat AQShdan past. Havo transporti ichki va xalqaro tashishlarni amalga oshiradi. Mamlakatdagi eng yirik aeroportlar esa Tokio (Haneda, Narita) va Osakada joylashgan.
Yaponiyada tog‘li mamlakat sifatida turli xil tabiiy to‘siqlarni engib o‘tish muammosi ayniqsa dolzarbdir. Uning temir yo‘llarida umumiy uzunligi 1500 km bo‘lgan 3500 ta tunnel borligini aytish kifoya. Dunyodagi eng uzun o‘nta temir yo‘l tunnelining yarmi Yaponiyada. Ehtimol, bu arxipelag mamlakati uchun eng katta qiyinchilik uning to‘rtta asosiy orollari o‘rtasida ishonchli dengiz va quruqlik aloqalarini ta’minlashdir.
Shu maqsadda 450 km ga cho‘zilgan va Jahon okeanining eng gavjum kema qatnovi zonalaridan biri bo‘lgan Yaponiyaning ichki dengizi (Seto) juda keng qo‘llaniladi. Bundan tashqari, orollar bir-biriga ko‘priklar va transport tunnellari orqali bog‘langan. 1942 yilda Kanmon suv osti tunneli Xonsyu va Kyushu orollarini ajratib turadigan tor Shimonoseki bo‘g‘ozi ostida ochilgan. Ushbu tunnel uch sathdan iborat bo‘lib, temir yo‘l, avtomobil va piyodalar harakati uchun moslashtirilgan. Urushdan keyingi davrda, uning o‘tkazuvchanligi etarli bo‘lmaganda, uzunligi deyarli 19 km bo‘lgan ikkinchi tunnel - "Shinkanmon" qurildi. 1980-yillarning oxirida Xonsyu va Sikoku orollarini bog‘lovchi Seto-Oxashi ko‘prigi tizimini qurish tugallandi. Ularda harakat ikki darajada sodir bo‘ladi - pastki (temir yo‘l) va yuqori (yo‘l).⁶
Ammo, albatta, Tsugaru bo‘g‘ozi bilan ajratilgan Xonsyu va Xokkaydo orollarini bog‘lash yanada qiyinroq edi, u deyarli 100 km ga cho‘zilgan va minimal kengligi taxminan 20 km. Uzoq vaqt davomida Tsugaru bo‘g‘ozi orqali temir yo‘l va avtomobil transporti maxsus parom kemasi orqali amalga oshirildi. Biroq, 1954 yilda u ag‘darilib, mingdan ortiq yo‘lovchini o‘ldirdi. Aynan o‘sha paytda Seykan tunnelini qurish g‘oyasi paydo bo‘ldi. Uning qurilishi 20 yildan ortiq davom etdi. Global energetika inqirozi boshlangandan so‘ng, uning rentabelligi va undan foydalanishning boshqa variantlari haqida shubhalar paydo bo‘ldi: elektr uzatish liniyalari yotqizish, sayyohlik joylarini tashkil qilish, yirik er osti neft ombori va hatto ... shampignon etishtirish uchun plantatsiyalar . Ammo 1980-yillarda. u hali ham qurilgan edi. Dunyodagi eng uzun tunnel Seykanning uzunligi 54 kilometr, shundan 23 kilometri 100 metr suv ostida. Ushbu tunnel tufayli tezyurar poyezd endi Tokiodan Sapporoga 16 soat o‘rniga 6 soatda yetib boradi.
Yaponiya havo transporti talab va taklifning qulay sharoitlarida rivojlangan. Yaponiyada bu transport turidan nafaqat chet elga sayohat, balki mamlakat ichidagi aloqa uchun ham foydalaniladi. Aviatsiya xizmatlariga talab ayniqsa biznes sohasida oshdi: tranzit vaqtini qisqartirish tijorat foydasini oshirishi yoki hatto yaxshi kelishuvga olib kelishi mumkin. Mamlakat ichida havo qatnovini rivojlantirishning yana bir omili havo transporti xizmatlari narxlarining arzonlashishi bo‘ldi. Bugungi kunda Osakadan Tokioga uchish narxi tezyurar temir yo‘lda sayohat qilishdan atigi 10% qimmatroq.