Mundarija Kirish I. O’simliklarda parazit yashovchi hashoratlarning morfo-biologik va ekologik xususiyatlari

Yirtqich qandalalar. Karam shirasi sonini kamaytirishda yirtqich qandalalar ham muhim rol o’ynaydi. 1.1.-jadvalda ko’rsatilganidek, qandalalar turkumining Anthocoridae, Miridae va Nabidae oilalariga mansub 9 ta turi karam shirasining yirtqichi sifatida qayd qilingan. Bu qandalalar orasida son jihatidan ustun turadigan tur Nabis ferus dir.
Yirtqich qandala – Nabis ferus L. Karam va uning atrofidagi dalalarda nabitlar avlodidan yirtqich qandala Nabis ferus ko’proq uchraydi. O’rtacha kattalikdagi hasharot, tanasining uzunligi 14-17 mm, rangi bir xil qoramtir-qo’ng’ir. Mayda hashoratlar bilan oziqlanib foyda keltiradi. O’ljasini kuchli xartumi bilan sanchib nobud qiladi va keyin so’radi. Xartumchasi qayrilgan to’rt bo’g’imli, mo’ylovlari ham to’rt bo’g’imli.

Yirtqich qandala- Nabis feruz
Tuxumlari oq sarg’imtir rangda, meridoid tipida, bakalsimon, o’rta qismi qayrilgan, uchki tomonida mayda teshikcha-mikropili bor. Yirtqich qandalani lichinkalari cho’ziq, uzunligi 5-6 martaga enidan katta, boshi gavdaga nisbatan gorizontal holda o’rnashgan. Voyaga yetgan (imago) holatida qishlaydi, bahorda (aprel-may) o’tlar orasida hayot kechiradi. Iyunning uchinchi dekadasidan g’o’zaga o’tadi. Demak yirtqich qandalani birinchi avlodi begona o’tlar va bedalarda taraqqiy etadi. Keyingi avlodlar esa bedapoyalar, sabzavot ekinlari va g’o’zada rivojlanadi. Avgust oyida ular karam dalalarida ko’p miqtorda uchraydi. Bir mavsumda bir necha avlod rivojlanishi mumkin. Avgustga bitta karamda o’rtacha 2-3 ta yirtqich qandala uchraydi.

Anthocoris pylorus Anthocoris nemorum

Aptus mirmicoides Deraecocoris serenus
Yirtqich qandalalarning keng tarqalgan turlari
Avgustning oxirida tuxum qo’yadi, shunga muvofiq sentabrda asosan yosh lichinkalar uchraydi. Hamma polivoltin turlar kabi mavsumda bitta avlodning rivojlanish davrida ikkinchi avlod davrlari ham uchrab turadi. Mavsumda 3-4 ta avlodi rivojlanishi mumkin.


Xulosalar.
Kurs ishida keltirilgan malumotlar asosida quyidagi yakuniy xulosalarni keltirish mumkin :
1. Karam shirasi karamdoshlar oilasiga mansub o’simlklarning ashaddiy zarakunandasi bo’lib , O’zbekiston sharoitida 16 – 18 avlod berib rivojlanadi. Shiralarning 2-3 ta avlodi yovvoyi o’simliklarda, 14-15 ta avlodi karamda rivojlanadi.
2. Mavsum davomida shiralar soni ikki marta maksimum qiymatga erishadi. Birinchi maksimal qiymat mayning oxiriga, ikkinchisi sentyabr oyiga to’g’ri keladi.
3. Karam shirasida mavsumiy polimorfizm yaxshi ifodalangan. Shiralar populyatsiyasida qanotli urg’ochilar – tarqatuvchilar , qanotsiz urg’ochilar – koloniya yaratuvchilar va jinsiy individlar mavjud bo’lib , ular mavsumning turli davrlarida paydo bo’ladi. Bundan tashqari karam shirasida o’simlikning turli rivojlanishi fazalariga , hamda o’simlikning turli anatomik va gistologik tuzilishiga ixtisoslashish yuzaga kelgan.
4. Karam shirasi entomofaglari 1 ta tur parazit va 68 tur yirtqich hasharotlarni o’z ichiga oladi. Karam shirasining yagona paraziti Diaterella rapae shiralar sonini 20 % gacha kamaytiradi.
5. Karam shirasining yirtqichlari qandalalarning 3 oilaga mansub 9 turini , qo’ng’zlarning 1 oilaga mansub 16 turini,to’rqanotlilarning 1 oilaga mansub 7 ta turini vaqo’shqanotlilarning 3 oilasiga mansub 36 turini o’z ichiga oladi. Ahamiyati jihatidan sirfid pashshalar birinchi o’rinda turadi va barcha yirtqichlarning 80—90 % ini tashkil qiladi. Urgut tumanida sirfid pashshalarning 8 ta turi, tugmachaqo’ng’izlarning 6 ta turi tarqalgan.