Mundarija: Kirish I. Bob. So`z haqida

2.3. Ingliz tilidagi sinonimlar haqida ma`lumot

Sinonimlar ideografik (ma`noviy) va stilistik turlarga bo`linadi.

Ideografik sinonimlar bir xil ma`noni anglatadi va bir xil neytral stilistik turlarga tegishli bo`ladi.

Masalan: power, force-kuch, energy-quvvat so`zlari.

She began to look at pictures with great energy. (Jhackeray).

Jhey held him fimly but used no force (pone).

He power of the waves battered dewn the wall (longthon).

Keltirilgan misollardagi sinonim so`zlarni bir-birini u o`rnida ishlatishimiz mumkin. Stilistik sinonimlar ularning ba`zasida emossional ekspressiv deb ham atashadi. Turli stilistik turlarga tegishli bo`lgan sinonimik qatordagi so`zlarni quyidagicha qiyoslaymiz.

Masalan: bad, ill, ivel, wicked-yomon, kasal ma`nolarini anglatadi.

He bad news had an evil consequence. (Gray)

Ill news goes fast (proverb).

A bad character is the consequence of immoral conduct, but a wicked character is one who has been guilty of some known and flagrant vice (I. Swift).

Ushbu tahlil jarayonida siz bad - yomon so`zining stilistik sinonimi ill - kasal yoki evil - yovuz so`zlarini uchratishingiz mumkin. Bu gaplardagi so`zlarni ekspressiv bo`yoqdarligini stilistik jihatidan to`g`ri qo`llanishini ko`rishingiz mumkin.

Birinchi maqolamizning tarjimasi yomon habar tez tarqaladi. Ingliz tilidagi bu maqol o`zbek tilida ham tarjimasi stilistik jihattdan juda mos keladi. Har qanday sinonim juftligiga o`hshashlik va turli xillik ma`nolarini ideografik sinonimlar uchun semantik - ma`naviy va noideografik sinonimlarda stilistik ma`no kuzatiladi. Shunday qilib sinonimlar nostelistik ma`no komponentlari bilan ham farq qiladi. Masalan: look, grance, vilw, sight, glimpse.

Look - qarash ma`nosida ishlatilib neytral so`z hisoblanadi. Chunki bu so`z bilan tez qarab olish yoki qarab o`tish ma`nolari kelib chiqaveradi.

She gave me a guick look. (Greene “the power and the Glory”) 250 bet.

U menga bir qadam qo`yidi.

U menga nazar tashladi, desak ham hato bo`lmaydi.

Glance - tez qarab olish degan ma`noni beradi. U davomiy uzoq vaqt tikilish ma`nosini anglatolmaydi.

Miss Verever and major Trape exchanged glances (preistley).

Berabe honim va mayor Treyp nigohlarni bir-bir almashtiraverdilar.

View - qarash degan ma`noni u ko`chma ma`noda anglatadi, qarash haqiqiy ko`z bilan emas, balki insonning harakteridan kelib chiqib, u uning uy haellari, orzu-umidlari g`oyalari aks etish jarayonidir.

I had hidden the view. (du maurier).

Men nigohlarimni yashirdim.

Sight - biror-bir ob`ektning ko`rinishini bildiradi.

And painfully affected by that sight he jumped up. (gelthworthy)

Bu ko`rinishdan ta`sirlanib u uchib tushdi.

Glimpse - biror kishining yoki narsaning qisqagina bir lahzali qarashi.

Here was a glimpse of Edna (prisstley). Evta bir lahza qarab qo`ydi.

Ushbu gaplarda sinonimlar bir-biridan ma`no jihatdan farqlangan va turli xil hususiyatlarni na`moee yotgan.

Har qanday semantik farqlash stilistik bo`la olmasligini hisobga olib taqqoslasak excellent, splendid, glorious ammo har qanday stilistik farqlanish ma`noviy bo`la olmaydi.

Of course they didn`t intend to occupy permanently an apartment so excellent (Jhackeray).

Whaty a splendid actress and manager (Gronin).

It was a glorious night, with a great full moon gleaming in a purpleshy.

Ushbu gaplarimizda excellent ga nisbatan splendid va glorious so`zlari stilistik tomonidan farqlanishini kuzatish mumkin. Tarjima qilganimizda birinchi gapimizda excellent so`zi a`lo keyin splendid, glorious so`zlari ko`plab stilistik ma`noga ega.

V. A. Zveninsev²⁴ fikriga qo`shilib stilistik sinonimlarning ma`noviy asosi ideografik ma`noviy asosi ideografik sinonimlarning analogik asosidan hech ham farq qilmasligini ta`kidlash mumkin. Chunki stilistik va semantik ma`noviy komponentlarning vazifasi bitta ya`ni ma`no farqlashga hizmat qilishi darkor. Bu yerda muzokarali bo`lgan savol ya`ni stilistik yoki emosional ma`no tavsifini shu ma`no komponenti deb hisoblash mumkinligi yoki u ma`no tarkibiga kirmaydigan savoliga to`htashiga to`g`ri keladi. Ma`noning bu tarzdagi analizi ushbu savolga javob topishga yordam beradi, agar ma`no komponentlardan tashkil topgan bo`lsada, unda har bir komponent rolini berilgan ma`no mavjudligi uchun bir bo`lak sifatida aniqlashimiz mumkin.

Agarda stilistik va boshqa ma`no yo`q bo`lsa, unda so`zlarning semantik komponentlari ma`nosi analizi qo`yidagicha bo`ladi. Masalan: visage, face.

She sun burnt my visage. (Barrow)

Their faces are tolerably raund, contrary to the visage of the others. (G. Greene).

Visage - yuz (chehra) so`zi face - yuz (ideografik) so`zining sinonimi bo`lib, insonning yuzi, kayfiyati yoki his tuyg`uni ifodalash qirralarini ma`nolarini beradi. Bu so`z kitobiy yuzdagi g`uruz, viqor, sharaf kabi ma`nolarni beradi. Endi ideografik va stilistik sinonimlar terminini izohlashga o`tsak V. Vilyuman nuqtai nazariga tayanib shuni ta`kidlash mumkinki, ideografik sinonimlar stilistik jihatdan neytraldir:

Excellent – splendid boshqa nuqtai nazardan qaraganda stunning-topping stilistik sinonimlar bilan solishtirganda ideografik sinonimlar har doim stilistik jihatdan bir xildir, stilistik sinonimlar turli xildir. Bu fikrga ko`ra ideografik juftligi excellent-splendid-stunning-toping bo`lib, ular stilistik jihatdan bir xil. Birinchilari stilistik neytral excellent splendid, ikkinchilari stilistik tuslangan, agarda bu so`zlarning bitta sinonimiki qatorida joylashtirsak excellent-splendid-stunning-toping unda bu sinonimlar stilistik sinonimlar bo`lib qoladi.

Shunday qilib yuz, bet, chehra (face, visage, mug) so`zlarini stilistik sinonimlar qatoriga bashara, turq angor so`zlarini ideografik sinonimlar qatoriga kiradi.

Nostilistik sinonimlar yo`q. Stilistik jihatidan bir xil (ideoyrafik) sinonimlar va har xil (stilistik) sinonimlar mavjud. Bunda stilistik sinonimlar umumiy ideografik potensiallikni qo`lga kiritadi. Shu bilan birga ular o`zlarining ideografik hususiyatini va ma`nonsini yo`qotmagan holda o`hshash distributiv sharoitlarda qo`llaniladi. Stilistik sinonimlarning ma`no birligi bilan tenglashtirilishi ularning bir distributiv sharoitlarda qo`llanilishidan kelib chiqadi. Bundan ular nutq predmetiga turli munosabatni ifoda etishadi.

Stilistik sinonimlarning bu hususiyati ularni go`yoki ideografik huquqlarga tenglashtirishadi. Ularni ma`no jihatdan birlashtiradi.

Bu fikrni isbotlash uchun quyidagi iborani keltiramiz “odam ovqatlanishga keldi”, bu yerda o`rtadagi so`z o`rnida fe`l bo`lishi mumkin edi.

Yemoq - bu so`zlarning yagona distributiv holatda qo`llanilishi ularning ideografik holatini aniqlaydi.

Stilistik sinonimlarni nostilistik sinonimlar bilan taqqoslash unchalik to`g`ri emas, chunki hamma sinonimlar ham stilistikdir.

Stilistik bir xil va stilistik har xil sinonimlarni taqqoslash degani esa ikki turdagi sinonimlar ham muhim va yetarli sinonimlik hususiyatlarga ega bo`lib, ular semantik umumiylik va qisman o`rin almashtirishdir.

Shunday qilib ideografik sinonimlar semantik ma`noviy komponnentlari bilan farqlanadigan so`zlar bir stilistik holatga tegishli strength-force-power, look-watch glance, beautiful-handsome.

Sinonimlarni bir element guruhidan boshqa so`zlardan bo`yoqdorligi bilan farqlash mumkin.

A very lonely boy lost between them and awore at then that his mother had no interest in him, and that his father was a stranger. (Aldridge).

Yolg`izgina bola ular orasida yo`qolib, o`n yoshlarda bo`lgani uchun uning onasi unga qiziqmasdi va uning otasi begona edi.

I shall be alone as my secretary doesn`t come today. (Dickens).

Kotibam bugun kelmasa men bugun yolg`iz bo`laman.

Ikkala so`z ham bir-biridan farq qilayapti. Ammo lonely-yolg`iz umumiy ma`noda guruhda va tushkunlikda ajralib turgan bolani ko`rsatib kelyapti. Alone so`zi esa hech qanda yolg`iz bo`lmagan hafagarchilik ma`nosida kelyapti.

L. V. Arnol`dning<sup>25</sup> nazariyasiga tayatib, bir sinonimlarni sintaktik va marfalogik va albatta ko`p e`tiborni ma`noga berib klassifikatsiya qilishimiz mumkin.

Misol uchun sintaktik analiz qilganimizda bore yolong`och so`zi insoning yolongoch holatini ifodalaydi va hol vazifasida keladi.

We saw many children quite bore. - Biz ko`p bolalarni yolong`och ko`rdik.

Nahed - yolong`och so`zi ham kesim ham aniqlovchi vazifasida keladi.

Small nahed boys sat on the buffaloes (Y. Yreene).

Ushbu gapda aniqlovchi vazifasida kelyapti.

Marfalogik sinonimlarni uch turga bo`lib o`rganamiz.

Ot-noun

Sifat-adjactive

Fe`l-verb

Ot sinonimik qatoriga chance, opportunity, occasion sinonimlarni keltirishimiz mumkin. Ushbu sinonimlar ot so`z turkumiga mansub bo`lib, gapda turli xil sifatlik vazifalarni bajaradi. chance, opportunity, occasion - sinonimlar qulay fursat degan ma`noda bir xil qo`llanishi mumkin, ya`ni biri boshqasining o`rniga kelishi mumkin. Masalan: This is a good chance (opportunity)

I gave him a chance to mend his ways. (Maygham)

Men unga yo`lni to`g`rilab olishg imkoniyat beradi.

George had had opportunities (Yalswovthy).

Jorj imkoniyatlarga ega edi.

It stil flored up on occasions (John Y)

O`sha momentda u birdan yonib ketdi.

Birinchi gapimizda gave a chance-predicative ya`ni kesim bo`lib kelgan. Chance esa predicative ya`ni kesimning tarkibiy qismidir. gave a chance - gapda egadan keyin to`ldiruvchidan oldin ishlatilgan. O`zbek tilida ham imkoniyat berdim kesim fazifasida kelgan. Ikkinchi gapimizda yordamchi fe`l had-o`zining mustaqil leksik ma`nosini yo`qotmagan, ya`ni bor bo`lmoq, ega bo`lmoq ma`nosida kelgan. Shuning uchun gapda opportunities to`ldiruvchi vazifasida kelgan. Uchunchi gapimizda occasion-anonim so`zi mahsus moment yoki vaqtga sodir bo`lgan narsalarga nisbatan ko`pincha on predlogiga ergashib keladi va gap ohirida kesimdan keyin ishlatilib payt holi vazifasida kelgan.

Demak chance, opportunity, occasion - ot so`z turkumidagi sinonimlari gapda kesim, ega, to`ldiruvchi, hol vazifalarida kelishi mumkin.

Sifat sinonimlik qatoriga biz bad, ill, wicked, bad-poor so`zlarini misol qilib olishimiz mumkin.

Bad, ill, wicked, evel so`zlarini qiyoslaganimizda to`g`ri emas, ya`shi emas kabi ma`nolarini beradi.

Bad, ill - so`zlari bir-biriga o`hshash bo`lib, ill (bad) news (temper, reputation) ammo bad character - yomon harakter so`zi hurmat ma`nosini beradi.

Working on a news paper one does not rearn the way to break bad news. (Yrune).

We lost night received a piece of ill news at our club (Eliot).

Wicked, evel - so`zlarini qiyoslaganimizda to`g`ri emas, yovuz, kuchli yovuzlik, yomonlik ma`nolarini beradi.

He could so the little wicked eyes. (nemingway).

I knew her to have been evil and vicious and rotten I did note hate her any more. (Du Mourier).

Bad-poor so`zlari biror narsaning past sifatga ega ekanligini ifodalaganda ma`nosi bir-biriga to`gri keladi. Bad-poor quyidagi holatlarda bir xil vazifada qo`llanilishi mumkin. Masalan: a bad (poor) composition (dance, teacher, etc).

1. Pyle was apologizing to Phuong in bad French for having help her waiting. (S. Lewis “dods-wovth”).

2. He might be a poor lover. (F. Harris “Oscor Wiede”)

Har ikkala gapda poor va bad so`zlari ot so`z turkumi oldidan ishlatilib aniqlovchi vazifasida keladi. Ammo poor va bad so`zlarining o`zining mustaqil ma`nolari bor.

Bad - so`zi narsa buyumning yomon buzilgan, zararlangan holatga kelib qolganida shu narsaning sifatini ko`rsatish uchun qo`llaniladi va inson sog`lig`i uchun zararli, foydasiz bo`lgan narsalarni ham ko`rsatishi mumkin. Masalan: he pipeclay is bad for his longs (B. Show).

Poor - kambag`al, becharahol kabi ma`nolarni anglatadi.

A poor man, (family) poor peoply.

Fe`l sinonimik qatoriga happen, occur, chance, transpire, befall so`zlarini keltirishimiz mumkin.

Ushbu sinonimlar qatorga “happen” umumiy ma`noga ega bo`lgan so`z “happen” - neytral ma`noni kasb etib sinonim qatoridagi boshqa so`zlarga qaraganda ko`proq ishlatiladi. Masalan:

He occident happened two weeks ago (Yrimmis “fairy tales”)

Voqea ikki hafta oldin sodir bo`ldi.

Happen - fu`l so`z turkumiga mansub bo`lib, ingliz tilida ham, o`z tilida ham kasb vazifasida keladi.

Occer - ham happen gen neytral hisoblanishi mumkin. Agar gap sababga ko`ra shartlangan holatda bo`lsa yoki harakat oldidan rejalashtirilgan bo`lsa, unda occur ishlatiladi. Masalan:

Storms often occur in thi part of the ocean in winter (Show “he affair”)

Chance - ba`zan to`satdan sodir bo`lgan holatlarda ishlatiladi. Masalan:

He chanced to meet her in the street (Y. “he silver spoon”).

U uni ko`chaga to`satdan uchratib qoldi.

Transpire - bu so`z kamdan-kam holatlarda ishlatiladi. Masalan:

I gave an honest account of what transpired (Lewis “Bobbitt”).

Befallen - kitobiy adabiy so`z hisoblanadi. Deyarli doimo adabiy asarlar ishlatiladi. Masalan:

And yet it must be tackled lest worse befall. (Yalsworthy “to let”).

Sinonimlarning yana bir turdagi farqi buni predloglarda qo`llashda ko`rishimiz mumkin.

Misol uchun:

To answer a question - savolga javob bermoq

To reply to question - savolga javob bermoq

To respond to question - savolga javob bermoq

Mrs Devidson gave him quich look though her pince but the didn`t answer his questions (John Cristiam).

He replied to an individual with human (John Cristiam)

She had failed to respond to his questions (Yronin).

Predloglarni qo`llamaslik juda hato hisoblanadi. Bu narsa hatto mahalliy ingliz tilida gapiruvchilar uchun ham qo`llashni talab qiladi.

Total sinonimiya (total synonymy) bu sinonimlar huruhi xohlagan konteksda bir-birini o`rnini o`zgarishsiz yoki emosiyali ma`nolarsiz almashtirishiz mumkin. Bu sinonimlarga aloqador bilimlarni biz mahsos tehnik atamalardan olib ko`rsatishimiz mumkin. Misol uchun: lingvistik atamalar noun-ot va substantive-ot, functional offix-qo`shimcha vazifasi, flection-qo`shimcha va hokazolar bir xil ma`noni bildiradi.

Hullas narsa hodisalardagi o`ziga hoslikni to`laligicha ifodalash, unga munosabatni konkret ifodalash va shu kabi talab bilan so`zlarning tanlanishi, stilning ma`lum turiga moslanadi.