Mundarija kirish i-bob. Soliqlarning makroiqtisodiy mohiyati va ro’LI

II BOB SOLIQLAR TIZIMINI TASHKILLASHTIRISH MASALALARI

2.1. Umumdavlat soliqlarni hisoblash va budjetga undirish tartibini amaldagi holati tahlili.

Respublikamizda asosan soliqlar budjet tizimi daromadlarini shakllantiradi. Davlat budjeti tizimi mamlakatning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy hayotini moliyaviy mablag‘ bilan ta’minlaydi va bu O‘zbekiston Respublikasining budjet tizimida umumrespublika budjeti yetakchi bo‘g‘inidir. U umumdavlat resurslarining bir qismi bevosita davlat hokimiyatining ijro etuvchi va farmoyish beruvchi oliy organi - O‘zbekiston Respublikasi hukumatida markazlashuvini ta’minlaydi. Markazlashgan resurslar umumdavlat ahamiyatiga molik bo‘lgan, umuman olganda jamiyat manfaatlarini ifodalaydigan tadbirlarni (xalq xo‘jaligi ahamiyatidagi qurilishlarni, eng muhim ijtimoiy tadbirlarni, mudofaa, boshqaruv, davlatning tashqi iqtisodiy aloqalari, davlatning moddiy va moliyaviy zaxiralarini) mablag‘ bilan ta’minlashga ishlatiladi. Umumrespublika budjeti orqali milliy daromadni Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahriga taqsimlash va qayta taqsimlash jarayoni izga solib turiladi. Davlat umumrespublika budjetidan davlat budjetining bu bo‘g‘ini ijrosi yuzasidan respublikadagi hamma ishlarni muvofiqlashtirish uchun foydalanadi.
Qoraqalpog‘iston Respublikasining budjeti pul mablag‘larini respublikaning tegishli davlat hokimiyati va boshqaruv organlari amalga oshiradigan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish tadbirlarini moliyalashtirish uchun markazlashtiradi.

5. 
   Soliq kodeksining 23-moddasiga ko’ra O’zbekiston Respublikasi hududida soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar amal qiladi. Soliqlar joriy qilishga faqat O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi haqli¹⁴. Shuning uchun ham mahaliy budjetlar daromadlarini ko’paytirish eng dolzarb masalalardan hisoblanadi. Mahalliy soliqlarning muhim xususiyati shundaki ular faqat shu hududning budjetiga tushadi. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan soliqlar: pensiya fondiga ajratmalar, kasaba uyushmalari federatsiyasiga ajratmalar.
   

¹⁴ O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. –T.: “O’zbekiston”, 2012. 123-modda
Umumdavlat soliqlari va boshqa majburiy to’lovlar tarkibiga quyidagilar kiradi:

1. 
   yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i;
   
2. 
   jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i;
   
3. 
   qo’shilgan qiymat solig’i;
   
4. 
   aksiz solig’i;
   
5. 
   yer qa’ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus to’lovlar;
   
6. 
   suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq.
   

Umumdavlat soliqlari har yili O’zbekiston Republikasi Prezidentining qarorida belgilangan normativlar bo’yicha tegishli mahalliy budjetlar o’rtasida taqsimlanadi.

7. 
   ijtimoiy jamg’armalarga majburiy to’lovlar:
   

• 
  yagona ijtimoiy to’lov;
  

Yuridik shaxslarning mehnatga haq to’lash fondidan yagona ijtimoiy to’lov belgilangan tartibga muvofiq davlat maqsadli jamg’armalari (budjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi, Bandlikka ko’maklashish davlat jamg’armasi) hamda O’zbekiston Kasaba uyushmalari federatsiyasi Kengashi o’rtasida taqsimlanadi.

• 
  fuqarolarning budjetdan tashqari Pensiya jamg’armasiga sug’urta badallari;
  
• 
  budjetdan tashqari Pensiya jamg’armasiga majburiy ajratmalar.
  

1. 
   Respublika yo’l jamg’armasiga majburiy to’lovlar:
   

• 
  Respublika yo’l jamg’armasiga majburiy ajratmalar;
  
• 
  Respublika yo’l jamg’armasiga yig’imlar.
  

9. 
   budjetdan tashqari Umumta’lim maktablari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini rekonstruktsiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg’armasiga majburiy ajratmalar;
   
10. 
    davlat boji. Davlat boji yuridik ahamiyatga molik harakatlarni amalga oshirganlik va bunday harakatlar uchun vakolatli muassasalar, shuningdek
    

mansabdor shaxslar tomonidan hujjatlar berganlik uchun olinadigan majburiy to’lovdir. Bunday vakolatli muassasalarga misol qilib sud va natorial idoralari, O’zbekiston Respublikasi diplomatik vakolatxonasi va uning konsullik muassasalarini keltirish mumkin. Davlat bojining stavkalari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi;

11. 
    bojxona to’lovlari. Bojxona organlari bojxona ishini amalga oshirishda belgilangan tartibda bojxona to’lovlarini undiradi. Bojxona to’lovlarining quyidagi turlari mavjud:
    

• 
  bojxona boji;
  
• 
  import qilinayotgan tovarlar uchun undiriladigan qo’shilgan qiymat solig’i;
  
• 
  import qilinayotgan tovarlar uchun undiriladigan aksiz solig’i;
  
• 
  bojxona yig’imlari.
  

Soliq solishning soddalashtirilgan tartibida to’lanadigan umumdavlat soliqlari:

12. 
    yagona soliq to’lovi;
    
13. 
    tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo’yicha qat’iy belgilangan soliq.
    

Soliqlarning tartibga soluvchi sifatidagi funktsiyasining ahamiyati bozor sharoitida o‘sib boradi, bu davrda tadbirkorlarni ma’muriy qaram qilish usullari yo‘q bo‘lib ketadi yoki juda oz holda qoladi, korxonalar faoliyatini farmoyishlar, ko‘rsatmalar va buyruqlar yordamida idora qilish huquqiga ega bo‘lgan «yuqori tashkilot» tushunchasining o‘zi asta-sekin yo‘qola boradi. Biroq iqtisodiy faollikni izga solib turish, uning rivojlanishini jamiyat uchun maqbul bo‘lgan yo‘nalishda rag‘batlantirish zarurati saqlanib qoladi.
Soliqlarning ushbu funktsiyasi orqali hosil bo‘ladigan pul resurslari davlat fondi (davlat byudjeti) orqali qayta taksimlanadi, ular ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishga, ustuvor tarmoqlarni investitsiyalashga yo‘naltiriladi.