Mundarija: kirish I. Bob. Simmetrik kalitlar va ularning axborot xavfsizligidagi o`rni

 
2.3. Simmetrik kalitlarni generatsiya qilish usullarining tahlili. 
PTKK generatorlarining amalda qo’llanilib kelinayotgan mavjud 
generatorlarni quyidagicha turkumlash mumkin. 
Yuqorida uzluksiz shifrlash algoritmlarini yaratilishining kriptografik 
zaruriyati asoslari yoritildi. 
Uzluksiz shifrlash algoritmlari asosini tashkil etuvchi PTKK ishlab 
chiqaruvchi generatorlarning asosiy kriptobardoshlilik xarakteristikalari 
keltirildi. 

---

Bajardi: Ro`zmetov Alisher B
et:
Qabul qildi: Sadikov M. 
.
.
Tasodifiylik darajasi yuqori bo’lgan psevdotasodifiy ketma-ketliklarni 
kriptografik masalalarni yechishda qo’llash sohalari ko’rsatildi. 
Ko’rib o’tilgan generatorlar bardoshliligi tarkibidagi matematik amallar 
orqali belgilanadi. 4 - jadvalda esa psevdotasodifiy sonlar generatorining 
tarkibidagi amallar, kalit uzunligi va kriptobardoshligi xususyatlari bo’yicha 
tahlili ko’rsatilgan. 
Ushbu jadvaldan ko’rinib turubdiki, surish amallariga, urin almashinish 
amallariga va bir tomonlama funksiyalarga asoslangan generatorlar 
boshqalariga nisbatan tezligi va bardoshlilik xususiyatlari bo’yicha 
yaxshiroqdir. 
Uzluksiz shifrlash algoritmlariga qo’yiladigan asosiy talablar keltirilib,
algoritmlarning kriptobardoshliligi yetarli darajada ta’minlanganligini 
kafolatlash yoki isbotlash asoslari nuqtai-nazaridan mavjud uzluksiz shifrlash 
algoritmlari asosan uch xil yo’nalishga ajratildi va turkumlandi (tasniflandi). 
Bunday 
turkumlanish 
(klassifikatsiyalash) 
mavjud 
algoritmlar 
akslantirishlarining qanday turdagi yechilishi murakkab bo’lgan masalalarga 
asoslanganligini ko’rsatib, yangi yaratilishi mumkin bo’lgan uzluksiz 
shifrlash algoritmlarini kriptobardoshliligini baholash usullari yo’nalishlarini 
aniqlaydi[16,25]. 
 

---

Bajardi: Ro`zmetov Alisher B
et:
Qabul qildi: Sadikov M. 
.
.
2.2 – jadval 
Shifrlash algoritmlarining qiyosiy tahlili 
Algoritm nomi 
Kalit 
uzunligi 
(bit) 
Davri (bit) 
Tezligi 
(Kbayt/se
k) 
Chiqish gamma bo’yicha 
hujumga bardoshliligi 
Siljitish registri 256 
5 
Bardoshli emas 
Kongruent 
generator 
256 
5 
Bardoshli emas 
RC4 
128-2048 
164 
Bardoshli 
SEAL 
160 
381 
Bardoshli 
Baytlar va bitlar 
o’rnini bogliqsiz 
almashtirish 
128-2048 
~164 
Bardoshli 
Matritsali 
kengaytirish va 
jadvalli siqish 
256 
<164 
Bardoshli 
Bir tomonlama 
mantiqiy 
funksiyalar 
256 
<164 
Bardoshli 

---

Bajardi: Ro`zmetov Alisher B
et:
Qabul qildi: Sadikov M. 
.
.
Kombinatsiyalas
hgan algoritm 
128-2048 
) 
=
) 
>164 
Bardoshli 
Mavjud uzluksiz shifrlash algoritmlarining asoslari tadqiq qilinib, ular 
yaratilish yo’nalishlarining turkumlari (sinflari) izohlab berildi va ularni 
axborot-kommunikatsiya 
tizimlaridagi 
ma’lumotlarning 
muhofazasini 
ta’minlovchi apparat-texnik vositalarda samarali qo’llanuvchi, yangi 
kriptobardoshli akslantirishlardan foydalanib yangi yaratilgan uzluksiz 
shifrlash algoritmlari solishtirishga harakat qilindi va olingan natijalarni 
kriptologik nuqtai nazardan tahlili va yangi yaratilgan uzluksiz shifrlash 
algoritmlarining kriptobardoshlilik darajasi baholandi[25,26].
 
Yuqoridagi ko’rsatkichlardan ko’rinib turibdiki simmetrik tizimlar 
uchun psevdotasodifiy ketma-ketliklar ishlab chiqaruvchi bir tomonlama 
funksiyalarga asoslangan kalit generatsiyalash algoritmlari boshqalariga 
qaraganda kriptobardoshli xisoblanar ekan. Ushbu xususiyat esa quyidagi 
parametrlar orqali ta’minlangan: 

tarkibidagi matematik bir tomonlama funksiyalar (DES, 3DES, SHA1 va 
xk); 

kiruvchi parametrlarning har kalit generatsiyalash vaqtida yangilanishi; 

kiruvchi parametrlar esa kompyuter xotirasidagi tasodifiy sanalgan 
parametrlar orqali hosil qilinishi va xk. 
Yuqorida keltirilgan bir tomonlama funksiyalar orqali yaratilgan 
PTSKK generatorlari, ANSI X9.17, FIPS-186 va Yarrow-160 larda mavjud 
kamchiliklarni tahlil qilsak. 
ANSI X9.17 generatorida quyidagi kamchiliklarlar mavjud [13,14]: 

amaliy 
tomondan 
isbotlanmagan 
bo’lsada shifrlash algoritmi 
xisoblangan TDES dagi kamchiliklar; 

---

Bajardi: Ro`zmetov Alisher B
et:
Qabul qildi: Sadikov M. 
.
.

vaqtni sinxronizatsiyalashga asoslanganligi va uni hosil qilish 
mumkinligi; 

shifrlashda foydalanilgan kalitlarni o’zgarmasligi; 
Ushbu sanab o’tilgan kamchiliklarni bartaraf etishda quyidagi 
usullardan foydalanish maqsadga muofiq: 

kriptobardoshli sanalgan simmetrik shifrlash algoritmlaridan foydalanish 
(GOST 28147-89, AES va xk); 

vaqtni sinxronizatsiyalashni yaxshilash yoki bu jarayonni boshqa 
tasodifiy bo’lgan kirish parametr bilan almashtirish; 

doimiy ravishda shifrlash algoritmlari kalitlarini yangilash; 

seed parametrni hosil qilishda tasodifiy xisoblangan manbalardan 
foydalanish. 
FIPS-186 generatorida mavjud kamchiliklar: 
-
DES shifrlash algoritmidan foydalanilganligi (hozirda bu algoritmni 
amaliy tomondan hujum qilish mumkinligi); 
-
kiruvchi parametr xisoblangan 
u,
ni boshqarish mumkinligi va 
boshqa parametrlar bilan bog’liq kamchiliklar. 
Bu kamchiliklarni bartaraf etishda quyidagi o’zgartirishlar maqsadga 
muofiqdir: 
-
shifrlash algoritmini kriptobardoshli xisoblangan boshqa simmetrik 
shifrlash algoritmi bilan almashtirish; 
-
kriptobardoshli xesh fuknsiyalardan foydalanish; 
-
dastlabki kiruvchi parametrlarni tasodifiy bo’lgan tizim parametrlari 
bilan almashtirish; 
-
matematik amallarni kriptobardoshli bo’lgan ifodalar bilan 
almashtirish. 
Yarrow-160 generatorida mavjud kamchiliklar Bruce Schneier va Niels 

---

Bajardi: Ro`zmetov Alisher B
et:
Qabul qildi: Sadikov M. 
.
.
Ferguson tomonidan bartaraf etilib, yangi Fortuna nomi bilan patentlandi. 
Fortuna generatori ham yarrow-160 da mavjud bosqichlarni o’zida 
saqlab qolgan va shuningdek quyidagi o’zgarishlar kiritilgan: 
-
tasodifiy xisoblangan manbalar miqdori ortirilgan, ya’ni kiruvchi 
parametrlar barchasi tizim resurslaridan to’plangan ma’lumotlar orqali hosil 
qilinadi; 
-
DES shifrlash algoritmi 21 asrning eng kriptobardoshli algoritmi 
xisoblangan AES bilan almashtirilgan va ba’zi matematik ifodalarda 
o’zgarishlar kiritilgan. 
PTSKK hosil qilishda generatorlarga kiruvchi dastlabki ma’lumotlar (kalitlar) 
tasodifiyligi muxim ahamiyatga ega. Chunki foydalanuvchi tomonidan 
kiritilgan dastlabki kalitlar qandaydir qonuniyatga bo’ysinadi yoki xotirada 
saqlab qolinadi va oqibatda tizim buzilishi mumkin. Bu kamchilikni oldini 
olish maqsadida kiruvchi parametrlarni kompyuter manbasidan olingan 
tasodifiy qiymatlardan foydalanish katta samara beradi. Bu usulning 
bardoshliligi buzg’unchi tizimni to’liq holda boshqara olmaslik imkonyati 
yo’qligi bilan belgilanadi. Odatda PTSKK generatorlarida kiruvchi ma’lumot 
sifatida operatsion tizim haqidagi ma’lumotlar, qurilmalar haqidagi 
ma’lumotlar va xklar olinishi mumkin.[10] 

---

Bajardi: Ro`zmetov Alisher B
et:
Qabul qildi: Sadikov M. 
.
.
XULOSA 
Hozirgi kunga kelib jahon kompyuter tarmog’i axborotlarni yig’ish, 
saqlash, qayta ishlash va axborot almashuvi tezligini keskin oshirdi 
hamda davlat boshqaruvini tubdan o'zgartirmoqda. Axborotlar dunyosiga 
sayohat qilishda davlat chegaralari degan tushuncha yo'qolib, 
globallashgan axborotlashgan jamiyat tezlik bilan shakllanib bormoqda. 
Mavjud axborot resurslarini boshqara olish, ularning xavfsizligini 
ta'minlash va undan samarali foydalanish mamlakat xavfsizligini hamda 
demokratik axborotlashgan jamiyatni muvaffaqiyatli shakllantirishni 
ta'minlaydi. 
Mavjud 
axborotlarga 
noqonuniy 
kirilishi, 
ularni 
o'g’irlanishi, yo'qotilishi, buzib ko'rsatilishi va uni o'zgartirilishi singari 
muammolarga yo'l qo'yilishi shaxs, jamiyat va davlatning axborot 
xavfsizligi darajasining pasayishiga olib keladi. Shu sababli axborot 
xavfsizligini 
ta'minlash 
muammosi 
davlat 
milliy 
xavfsizligini 
ta'minlashning asosiy va ajralmas qismi bo'lib qolmoqda hamda u eng 
muhim dolzarb masala hisoblanadi. 
Axborot xavfsizligini ta'minlashning usullaridan biri malumotlarni 
shifrlash va deshifrlashdir. Bu usullarni qo'llash orqali ma'lumotlar 
ishonchli himoyalanadi. Barchamiz kriptografik algoritmlar haqida 
yetarlicha ma'lumotga ega bo'lishimiz lozim. Shuning uchun, ushbu 
“simmetrik kalitlarni generatsiya qilish usullarining tahlili” mavzusidagi 
bitiruv malakaviy ishida ta'lim jarayoni uchun axborot xavfsizligi 
muammosini hal qiluvchi bir nechta algoritmlar va metodlar haqida 
ma'lumotlar berildi. 

---

Bajardi: Ro`zmetov Alisher B
et:
Qabul qildi: Sadikov M. 
.
.
Foydalanilgan adabiyotlar 
1. Zoran Hercigonja, Druga Gimnazija Comparative Analysis of 
Cryptographic Algorithms. Varazdin, Croatia 2016 
2. Muhammad Aamir Panhwar1, Sijjad Ali khuhro2, Ghazala Panhwar, 
Kamran Ali memon IJCSNS International Journal of Computer Science and 
Network Security, Pakistan VOL.19 No.1, January 2019 
3. Muhammad Faheem Mushtaq, Sapiee Jamel, Abdulkadir Hassan Disina, 
Zahraddeen A. Pindar, Nur Shafinaz Ahmad Shakir, Mustafa Mat Deris
(IJACSA) International Journal of Advanced Computer Science and 
Applications, 
Johor, Malaysia Vol. 8, No. 11, 2017 
4. Taylor Onate Egerton , Victor Emmah Comparative Analysis of 
Cryptographic Algorithms in Securing Data Article, April 2018 
5. Paul Vigna, Michael J. Casey The Age of Cryptocurrency 2015 
6. Jhajharia Smita Implementation of Elliptic curve cryptosystem 2015 
7. Mark Stamp Information Security 2018 
8. Philip N. Klein A Cryptography Primer Secrets and Promises 2014 
9. https://en.wikipedia.org/wiki/Cryptography 
10. 
https://www.trentonsystems.com/blog/symmetric-vs-asymmetric-
encryption
 
11. https://www.cryptomathic.com/