Mundarija kirish I bob. Muammoni о’rganishning ilmiy-nazariy asoslari

1.2.Idrokning psixofioziologik asoslari va idrok turlari
Idrok sezgi kabi reflektor jarayondir. Pavlov idrokning asosi tashqi olamdagi narsalari yoki xodisalarning retseptorlarga ta’sir etishi tufayli bosh miya katta yarim sharlarining pustida yuzaga keladigan shartli reflekslar, ya’ni vaqtli nerv bog’lanishlari ekanligini kursatib bergan. Bunda tashqi olamdagi narsalar yoki xodisalar kompleks qo’zg’atuvchilar tarzida ta’sir qiladi. Bu kompleks qo’zg’atuvchilar analizatorlarning miya pustidagi kismlarida murakkab analiz va sintez kilinadi. Idrok sezgilarga nisbatan miya analitik- sintetik faoliyatining yuksak formasi xisoblanadi.
Idrokning nerv-fiziologik asosi xam sezgilarning nerv-fiziologik asosiga qaraganda murakkabdir. Idrok jarayonining nerv-fiziologik asosida bir necha sezgi a’zolariga barobar ta’sir etuvchi kompleks qo’zg’atuvchilarning ta’siri natijasida bosh miya pustida xosil bo’ladigan sintez jarayoni, ya’ni vaqtli bog’lanishlar (shartli reflekslar)ning xosil bulishi yotadi. Bundan tashkari, idrok jarayonining nerv-fiziologik asosi birinchi va ikkinchi signallar sistemalarining faoliyatlari bilan xam bog’liqdir. Idrok obrazining yuzaga kelishidan iborat murakkab jarayonning asosi ichki analizator va analizatorlararo bog’lanishlar sistemasidir. Bunday bog’lanishlar qo’zg’atuvchilarni farklashning eng kulay sharoitlarini va narsalar xususiyatlarining murakkab butunlik sifatida o’zaro munosabatlarini xisobga olishni ta’minlaydi.
Tashqi ta’sir katta yarim sharlar po’stlog’ida birlashtiriladi, organizmning bir qancha qo’zg’ovchilar ta’siriga reaksiyasi bir-biri bilan bog’lanadi. Har bir predmetdagi xossalarning yig’indisiga qarab odam ularni bir-biridan farq qiladi.
Idrok - bu axborotlarni qabul qilish va egallash jarayonlari tizimi boʼlib, organizmga uni oʼrab turgan borligʼi va obʼektiv mavjudligini taʼminlovchi yoʼnalishdir. Qabul qilish xis qilish bilan birgalikda bilish jarayonida asosiy qism boʼlib, chiqayotgan materialni xis qilishni taʼminlaydi.
Bilish jarayonini sharti sifatida, qabul qilish jarayoni fikrlash jarayoni bilan birga kelib, amaliyotda tekshiriladi. Bunday birga kelmaslik esa, qabul qilishni tekshirishda asosiy manba sifatida oʼrin olishi mumkin, shuningdek yoʼqolish-illyuziyalarda ham kuzatilish mumkin.
Qabul qilishning bir necha xil turlari mavjud boʼlib, ular belgilangan shakllari boʼyicha birlashtiriladi.
1. Olib boruvchi analizatorlar boʼyicha:
• Koʼruv
• Eshituv
• Teri-tuyish
• Xid bilish
• Kinestetik
2. Materiyaning mavjudligi shakliga koʼra:
• Аtrof-borliqni idrok etish
• Vaqtni idrok etish
• Xarakatlarni idrok etish
3. Psixik faollik mosligiga koʼra:
• Oldindan oʼylangan
• Oldindan oʼylanmagan
4. Tizimiga koʼra:
• Simulьtan
• Suktsessiv
Insonda insonning psixik xarakteristikasi singari uning xususiyatlari mavjud.
1. Аralash va umumlashtirish: predmet va xodisalarning idrok etar ekan, inson nimalarni idrok etayotganini tushunadi va anglaydi.
2. Predmetlilik: predmetlarning psixik obrazlarini kishi obraz sifatida emas, balki real predmetlar sifatida anglaydi.
3. Yaxlitlilik: borliqdagi predmet va xodisalarning alohida sifatlari va belgilari doimiy mustaxkam bogʼliqlikda boʼladi. Idrokda predmet yoki xodisa komponentlari oʼrtasida mustahkam bogʼliqliklar ifodalanadi.
4. Tizimlilik: kishi turli obʼektlarni ularning belgilari mustahkam tizimga koʼra anglaydi.
5. Tanlamoq: bir necha predmetlar va koʼrinishlar orasida inson bu vaqtda faqat bir nechtasinigina ajratib oladi bu uning qanday faoliyatga qaratilganini, kerakli narsalar va qiziqishlariga bogʼliq boʼladi.
6. Oʼzgarmaydigan: xuddi oʼsha predmetlar inson tomonidan oʼzgargan sharoitlarda qabul qilinadi (turli xil yoritlishida, turli xil qarashlarda, turli masofalarda). Lekin predmetlarning obʼektiv xususiyatlari oʼzgarmagan xolda qabul qilinadi.