Mundarija kirish I bob. Jizzax viloyatning tabiiy geografik xususiyatlari va tabiiy resurslari

 
1.2. GEOGLOGIK TUZILISHI VA REL’EFNING ASOSIY
XUSUSIYATLARI 
Viloyat hududi geologik tuzilishi jihatdan xilma-xil bo’lib, gertsin tog’ 
paydo bo’lish davrlarida vujudga kelgan tog’ tizmalaridan iborat. Alp tog’ hosil 
bo’lish jarayonida viloyat janubidagi tog’lar qayta ko’tarilgan, shu davrgacha suv 
ostida bo’lgan tekislik qismlari ko’tarilish natijasida quruqlikka aylangan. 
Yer yuzasini geologik tuzilishida turli xil paleozoy yotqiziqlarini Zomin, 
Chumqortog’, Molguzar va Nurota tog’larida ko’rish mumkin, tekisliklar va 
tog’oldi hududlarining tuzilishida mezo-kaynozoy yotqiziqlari ishtirok etgan. 
Paleozoy yotqiziqlari asosan cho’kindi va metamorfik jinslarda ko’rinsa, mezozoy 
yotqiziqlari faqat cho’kindi jinslardan tashkil topgan bo’lib, magmatik jinslar 
nisbatan kamroq uchraydi.
Viloyat 
hududining 
geologik 
tuzilishini 
o’rganishga 
olimlardan 
A.P.Markovskiy, I.Hamroboev, Sh.A.Davlatov, O.A.Rajabov va boshqalar katta 
hissa qo’shganlar. Viloyatning hozirgi yer yuzasining paydo bo’lishiga murakkab 
o’zgaruvchan geologik sharoitlar ta’sir ko’rsatgan va u turli rayonlarda o’ziga 
xosligi bilan ajralib turadi. Hozirgi davrda ham yer yuzasining o’zgarishi davom 

---

10
etmoqda. Bunga insonning xo’jalik faoliyatining ta’sirini misol qilib keltirishimiz 
mumkin. Bu ta’sir natijasida relefning yangi antropogen shakli paydo bo’lmoqda. 
Viloyat yer yuzasining tuzilishi bir xil shakllanmagan bo’lib bunda, 
tekisliklar, adirlar, tog’oldi va tog’larning o’zaro mujassamlashganligini ko’rish 
mumkin. Mutaxassislar fikricha, orografik jihatdan Jizzax viloyati bir-biridan 
keskin farq qiladigan ikki qismga ajraladi-tekislik va tog’lik. Viloyatning shimoliy 
qismi asosan tekislik va pasttekisliklardan iborat, qolgan tomonlardan uni 
Turkiston tizmasining tarmoqlari bo’lgan 
Chumqortog’
, 
Molguzar
va 
Nurota
tog’lari o’rab turadi.
Bu ikki qism relefi va geologik tuzilishiga ko’ra muayyan tafovutlarga ega. 
Masalan, viloyatning tekislik qismi shimoli-g’arbga tomon qiya bo’lib, o’rtacha 
balandligi 250-300 metrni tashkil qiladi. Turkiston tizmasining davomi 
hisoblangan Molguzar tog’ining o’rtacha balandligi viloyat hududida 1700-2200 
metrga teng, u g’arbga qarab davom etib Sangzor daryosi orqali Nurota tog’idan 
ajraladi. 
Viloyat hududida turli xil landshaftlarni ko’rish mumkin. Masalan, 
mintaqadagi chekka shimolni Qizilqum cho’li egallagan. Qumlar va qum 
tepaliklari, botiqlardagi sho’rxoklar bilan aralashib ketgan yerlar, viloyatning bu 
qismidagi landshaftning asosini tashkil qiladi. Shimoli-sharq va sharq tomondan 
viloyat hududi Sirdaryo viloyatining voha landshafti bilan chegaradosh. Janub va 
janubi-sharqdan hudud Oloy va Turkiston tizma tog’lariga tutashib ketgan.
Nurota tog’ tizmasi sharqda Molguzar tog’i bilan Sangzor daryosi kesib 
o’tadigan Amir Temur (Ilono’tdi) darvozasi orqali ajraladi va uning kengligi 120-
130 metrni tashkil qiladi. Nurota tog’ tizmasi g’arbga borgan sari ko’tarilib boradi, 
markaziy qismida joylashgan va eng baland nuqtasi hisoblangan Sarihoyat 
(Hayotboshi, 2169 m) tog’idan keyin yana asta-sekin pasayib boradi. Nurota tog’ 
tizmasi asosan granit, bazalt, ohaktosh, qumtosh va boshqa tog’ jinslaridan tashkil 
topgan. 
Nurota tog’ massivining janubiy qismi keng va biroz qiyalashib borsa, 
shimoliy qismining yonbag’ri aksincha tikdir. Biroq bu tik yonbag’irlar soy suvlari 

---

11
va yog’in tufayli vujudga kelgan soychalar bilan yuvilgan va keng vodiychalar 
hosil qilgan. Nurota tog’ tizmasi shimoliy va janubiy tarmoqlarga bo’linadi, ular 
orasida keng denudatsion tekislik mavjud.
Hududning yer yuzasidagi harorat keskin o’zgarib turadi, bu va quruq iqlim 
tog’ jinslarining nurash jarayonini tezlashtiradi. Shu boisdan tog’ yonbag’irlari 
o’simlik kam o’sadigan xarsang, g’o’latosh, shag’al va yemirilgan tosh parchalar 
qatlami bilan qalin qoplangan. Mavsumiy yog’ingarchilik nuragan tog’ jinslarini 
oqizib ketadi va sayqallaydi. Bu jinslar qurib qolgan o’zanlarda va tog’ etaklarida 
mayda tosh va qumloqlar hosil bo’lishiga olib kelgan.
Viloyatning shimoli-sharqiy qismi tekisliklardan iborat bo’lib, u shimol va 
shimoli g’arb tomon kamroq pasayib boradi. G’arbda Qili daryosi, shimoli-sharqda 
Aydar-Arnasoy botig’igacha bo’lgan maydonni egallagan. Mutlaq ko’rsatkichlari 
janubi-sharqda 300 m ga, shimoli-g’arbda 240-230 m ga tengdir. Nurota 
tizmasining shimolidagi tekislik relefi shimoli-sharq tomon cho’zilgan va uni bir 
qismini Baliqlitog’, Egarbellitog’, Pistalitog’ va Xonbanditog’ kabi palezoy past 
tog’lari egallagan. Ushbu tekislikning shimoli-g’arbiy qismi Arnasoy, Tuzkon va 
Aydar botiqlariga tutashib ketgan va u sharqdan g’arbga tomon asta-sekin pasayib 
boradi. Viloyatning chekka shimoliy va shimoli-g’arbiy qismining relefi Qizilqum 
qumlari va qumtepalaridan tashkil topgan. 
Shunday qilib, Jizzax viloyatining orografik tuzilishi uning iqlim 
xususiyatining shakllanishida muhim rol o’ynab o’simlik, tuproq va boshqa tabiiy 
komponentlarning joylanish qonuniyatlarini belgilagan. Viloyat landshafti o’ziga 
xos, uning takrorlanmasligi va geografik jihatdan noyobligini alohida ta’kidlash 
lozim. Mavjud tabiiy sharoitlar xo’jalik yuritishda mahalliy xususiyatlarni 
e’tiborga olishni talab etadi.