Mundarija: Kirish I. Bob. Halqali chuvalchanglar( Annelida) tipi sistematikasi

Ko‘payishi va rivojlanishi. Zuluklar, jumladan meditsina zulugi ham jinsiy yo‘l bilan ko‘payadi. Ichdan otalanadi, almashinib urchiydi. Ko‘payish vaqtida kattalashgan “kamar” qismidagi bezlar ajratgan suyuqlik qotib, qalin-xitin qobiqli kattagina (2 sm li) “pilla” hosil qiladi. Otalangan tuxumlarini oziqni suyuqligi bilan shu xildagi “pilla” ning ichiga qo‘yadi. Zuluklar o‘z pillasini suv havzalari atrofidagi zax tuproq oralig‘iga, ba’zan er pilladan 5-10 tagacha yosh zuluk etishib, suvga tarqaladi va 2-3 yilda voyaga etadi. Umuman zuluklar 15-20 yilgacha umr ko‘radi.⁸
Exiuridalar (Echiuroidea) sinfi

Exuridalar dengiz va okeanlarning tubida, sohil doirasidan tortib okeanning katta chuqurliklari – abissal zonasida qum va baliq yorib hayot kechiruvchi chuvalchanglardir. Bularning tashqi ko‘rinishi yuqorida ko‘rib o‘tilgan halqalilarga o‘xshamaydi. Tanasi qopchiqsimon, bosh tomonda uzun xartumchasi bor. Tanasida segmentlar saqlanmagan, ikkilamchi tana-selom bo‘shlig‘i umumiy ichki bo‘shliqni tashkil etadi. Lekin, exiuridalarning hamma avlodlarida teri qilchalarining oz bo‘lsada, mavjudligi, bir necha juft nefridiya “voronkacha” larining bo‘lishi, qon aylanish sistemasining tuzilishi va xususan troxofora lichinkalari shaklida rivojlanishi bularning halqalilar avlodi ekanligini dalolat beradi.

Exiuridalarning 20-30sm gacha kattalikdagi qopchiqsimon tanasi hamma vaqt deyarli qum yoki balchiqli dengiz tubida maxsus “joy”ga botgan holda joylashib ko‘pincha kam harakat bo‘ladi. Tananing bosh tomonidagi uzun “xartum” o‘simtasi esa juda harakatchan; bu exiuridaning oziq oluvchi va nafas oluvchi organidir. Bonsila viridis degan turda 1 m uzunligidagi xartumning uchi ayri-ikkiga ajralgan bo‘lsa, exiurus, talassema kabi avlodlarida xartum kalta, ba’zilarida bu organ bo‘lmaydi.
Xartumning ichki (qorin) tomoni ariqchalik, u mayda kiprikchalar bilan qoplangan, uning pastki qismi og‘izga tutashgan. Exiuridaning qoirn tomonida “bosh”dan pastigacha cho‘zilgan ariqcha chizig‘iga qarab, qorin tomonini aniqlash oson. Shu tomonda og‘izga yaqin qorin qilchalari va jinsiy yo‘llarining teshikchalari joylashgan. Tananing nastki qismida anal teshigi, uning atrofida-anal qilchalari bor.
Exiuridalarining teri-muskul xaltasi sirtqi kutikula, epiteliya qavati, halqali va cho‘ziq muskullar ham ichki seloteliya hujayra qavatlaridan tarkib topgan. Bundan boshqa ularda ko‘ndalang-qiya muskullar ham bo‘ladi. Ikkilamchi tana bo‘shlig‘i bitta katta selomdan iborat bo‘lib, u maxsus tana suyuqligi bilan to‘lgan. Mazkur bo‘shliqning oldingi qismida bir-ikki juft nefridiya voronkachalari bor; ular jinsiy mahsulotni chiqarishga xizmat qiladi.



Xulosa
Halqali chuvalchanglar tipi sistematikasini o’rganar ekanmiz . Bu tipning barcha sinflari vakillarining tuzilishi ,yashash tarzi, tarqalgan hududlari inson va tabiatdagi ahamiyati haqida to’liq ma’lumotga ega bo’lib boraveramiz . Bu tip vakillari nihoyatda xilma-xil va keng tarqalgan.Biz asosan maktab darsliklarida kam tukli halqali chuvalchanglar sinfiga mansub yom’g’ir chuvalchangi haqida o’rganganmiz va u haqda qisman bo’lsada ma’lumotga egamiz. Lekin bundan tashqari mimglab hayvonlar bor va biz ular haqida hali bilmaymiz. Ushbu kurs ishi davomida biz halqali chuvalchanglar tipiga chuqurroq yondoshdik.Halqali chuvalchaglar barcha sinflariga mansub vakillari bilan tanishdik .Ular haqida ma’lumot to’pladik. Amaliy ahamiyati borasida esa olimlar olib brogan tadqiqot namulari ,ilmiy maqolalar bilan tanishdik. Hammamizga ma’lumki yomg’ir chuvalchangi yer unumdorligini oshiradi . Bundan tashqari yer unumdorligini oshirishda , gumus olishda foydalaniladigan Kaliforniya chuvalchangi ham bugungi kunda kata ahamiyatga ega.Zuluklar sinfi vakillari asosan tibbiyot sohasida keng qo’llaniladi. Bularga meditsina zulugini misol qilishimiz mumkin . Ular og’iz so’rg’ichlari qon so’rishga moslashgan .Zuluklar sutemizuvchilar va odam qonini so’rib yirtqichlik bilan hayot kechiradi.Zuluklar sinfiga kiruvchi Hirudo medicinalis yagona shifobaxsh tur hisoblanadi.Dorivor zulukning sifobaxsh ta’siri uning so’lagiga asoslagan –unda bioaktiv moddalar mavjud.Asosiy tarkibiy qism girudin moddasi va u qon ivishini oldini oladi. Girudin va so’lakning boshqa bioaktiv tarkibiy qismlari bakteritsid(pathogen mikroblarni o’ldiradi), shuningdek bakteriyalar ko’payishi va rivojlanishini oldini olish kabi ta’sirlarga ega.Shu sababli bugungi kunda tibbiyot sohasida zuluklar ahamiyati katta . Halqali chuvalchanglar tipi to’g’risidagi qadimgi ma’lumotlar va ular ustida ishlagan olimlar haqida ma’lumotlarga keladigan bo’lsak.Halqali chuvalchanglar o‘rtasida eng qadimgilari birlamchi halqalilar (Archiannelidae) ekanligi ularning morfologik tuzilishi va boshqa xususiyalaridan ravshandir. Ko‘p qilli halqali chuvalchanglar (Polychaeta) mazkur sinfining avlodlaridan rivojlangan (yoki shular bilan bir vaqtda, bir xildagi daslabki avloddan paydo bo‘lgan) va hozirgi davrda nihoyatda xilma-xil ravshda dengiz layoqatlashgan va shu munosabat bilan juda ko‘p turlar hosil qila olgan sinfdir. Ayni vaqtda ko‘p qillilar-halqalilarga xos bo‘lgan eng xarakterli va qadimgi tuzilish xususiyatlarini saqlab qolgan guruhdir. Yaqinda fanga ma’lum bo‘lgan paleozoy erasida yashagan ko‘p qillilarning qazilma qoldiqlarining tuzilishi ham mazkur fikrni to‘la tasdiqlaydi.
Oz qilli halqalilar (oligjchaeta) ning ko‘p qillilarning avlodlaridan kelib chiqqanligi ham ravshandir. Mazkur ikki sinf turlari tuzilishini qiyosiy o‘rganish, hamda ozqillilarning daslabki rivojlanishida troxoforasimon davrning mavjudligi, bu fikriga dalil bo‘la oladi.
O‘tgan asrning o‘rtalarida mashhur rus tabiyotshunosi A. F. Mid dendorf tomonidan topilgan va keyinchalik Grube va N. A. Livanov tomonidan tekshirilgan qadimgi yoki qilli zuluklar-umuman zuluklarni oz qilli halqalilarning avlodlaridan kelib chiqqanligi to‘g‘risidagi nazariyani isbot etishga yordam berdi. Bundan tashqari zuluklar bilan oz qillilar tuzilishi va rivojlanishini qiyosiy o‘rganish mazkur fikrni shubhasiz tasdiqlaydi.
Exiuridalarning sirtqi va anatomik tuzilishi ko‘p jihatdan halqali chuvalchanglarga o‘xshamaydi. Chunki, ular million yillar davomida qum va baliq yorib yashashga layoqatlanish evolyutsiyasi natijasida kuchli darajada o‘zgarib, segmentlar tuzilishi – metamerlik xususiyatlarini yo‘qotgan, soddalashgan sinfdir. Shunday bo‘lsa ham ularda halqalilarga xos bir qancha organlar sistemasining saqlanganligi, xususan mazkur sinf uchun eng xarakterli bo‘lgan tarxofora lichinkasi shaklida rivojlanishi va shuningdek, lichinka taraqqiyoti davrida dastlabki segmentlarning hosil bo‘lishi exiuridalarni halqalilarga mansub ekanligini yaqqol ko‘rsatadi. Aftidan, exiuridalar dastlabki halqalilarning eng qadimgi avlodlaridan paydo bo‘lgan va faqat ma’lum hayot sharoitiga layoqatlanish tufayli ko‘p turlar hosil qila olmagan guruhdir.
Umuman halqali chuvalchanglarning qanday dastlabki formalaridan paydo bo‘lishi masalasi, professor S.V. Averensev va V.F. Natalilar ta’kidlagani kabi, hozirgacha aniqlangan emasdir. Bu sohada bayon etilgan bir necha xil faraziyalar mazkur masalani ravshan hal etib bera olmaydi. Umurtqasizlar filogeniyasi masalasi bilan ko‘p shug‘ullangan Rus zoologi S. V. Averensav, E. Meyer va A. Langlarning faraziyalariga yondashadi.Mashhur rus zoologi V.N. Beklemishevning fikricha annelidalarning paydo bo‘lishi masalasi – umuman tananing segmentlardan tarkib topishi (metameriya tuzilishi) ning paydo bo‘lishi masalasi bilan bog‘liqdir. Metamer tuzilishning qaysi dastlabki guruhda va qaysi yo‘l bilan paydo bo‘lganligi hozirgacha ravshan hal etilgan emas.