Mundarija: kirish i-bob bozor iqtisodiyotining yuzaga kelish sabablari, mazmuni, asosiy belgilari va amal qilish xususiyatlari. Bozor va uning tuzilishi

1-chizma

	Tovar
Iste’mol qiymati		Qiymati
Konkret (aniq) mehnat		Abstrakt (mavhum) mehnat

Tovar qiymati sarf bo’lgan ish vaqti bilan belgilanadi. Ish vaqtlari ikki xil bo’ladi, ya’ni individual, ya’ni yakka, alohida olinadigan ish vaqti va ijtimoiy zaruriy ish vaqti. Jamiyat miqyosida bir xil tovarlarning asosiy qismini ishlab chiqarishda individual ish vaqti asosida qiymat belgilanmaydi, bu yerda ijtimoiy-zaruriy ish vaqti asosida tovarlarning qiymati belgilanadi. Ijtimoiy-zaruriy ish vaqti o’rtacha ish vaqtidan iborat bo’ladi.

Masalan, shartli ravishda biror-bir turdagi mahsulotni olaylik. Stul ishlab chiqariladigan korxonani misol qilsak. Ulardan biri yaxshi, ikkinchisi o’rtacha va uchinchisi yomon ishlaydi. O’rtacha korxona umumiy hajmdagi stullarning 70% ini yaratadi va bir stulga 4 soat vaqt sarf qiladi. Yaxshi korxona 20% mahsulotni ishlab chiqaradi, har bir stul ishlab chiqarish uchun 2 soat sarflaydi. Yomon korxona 10% stullarni ishlab chiqaradi. U har bir stul uchun 6 soat sarf qiladi. Bu holda o’rtacha ish vaqti sarflab ishlab chiqargan korxonaning vaqti ijtimoiy-zaruriy ish vaqti sifatida olinadi. Chunki stullarning asosiy qismini shu korxona yaratib bermoqda.

Tovar ishlab chiqarish bo’lgan joyda pul bo’lishi lozim. Pul uzoq tarixiy rivojlanish natijasida paydo bo’lgan. Dastlab tovarlar pulsiz bir-biriga bevosita ayirboshlangan. Bu ayirboshlash dastlab tasodifiy bo’lgan. Oddiy yoki tasodifiy ayirboshlashda bir tovarning qiymati boshqa tovar qiymati bilan tenglashtirilgan va o’zaro ayirbosh qilingan. Tovar ayirboshlash rivojlanishi bilan tasodifiy qiymat shaklidan to’la yoki kengaygan shaklga o’tilgan, bunday ayirboshlashda ko’p tovarlar qatnashadi.

Ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan ayirboshlanadigan mahsulotlar soni ham ortib boradi, binobarin, ayirboshlashda qiyinchilik ham ko’payadi. Asta-sekin tovarlar orasidagi hamma tovarlarga ayirboshlanadigan maxsus tovar ajralib chiqadi va u pul vazifasini bajarib beradi.

Tovar ishlab chiqarishning uzoq vaqt rivojlanishi natijasida pul vujudga keladi.

Pul – bu shunday maxsus tovarki, u hamma boshqa tovarlar uchun umumiy ekvivalient vazifasini bajaradi. Hamma boshqa tovarlar singari pul ham qiymat va ham iste’mol qiymatiga ega. Bu ma’noda u boshqa oddiy tovarlardan farq qiladi.

Pul shunday kuchga ega bo’ladiki, u umumiy, ijtimoiy qiymatga ega, hamma tovarlarni xarid etish vositasi bo’lib xizmat qiladi. Pul tovar ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonida kishilar o’rtasidagi ijtimoiy munosabatlarni ifoda etadi. Shu sababli tovar-pul munosabatlari paydo bo’ladi.

Shuni ta’kidlash zarurki, pulning dastlabki ko’rinishi oltim va kumush tangalardan iborat bo’lgan. Dastlabki tanga pullar eramizdan avvalgi II asrda Yunonistonda oltin va kumushning tabiiy ko’rinishida ishlangan. Keyinchalik yunon va rim davlatlarida bu tangalar sof kumush va misdan zarb qilingan.

Tanga pullar XI-XII asrlarda O’rta Osiyo va Sharqiy Turkistonni birlashtirgan Qoraxoniylar davlatida ham, XIII asrdagi yirik davlat – Xorazmshoh saltanati davrida ham, XIV-XVI asrlarda Amir Temur va temuriylar davrida ham, so’ngra XVII-XIX asrlarda O’rta Osiyodagi uch davlat – Buxoro amirligi, Xiva va Qo’qon xonliklari davrida ham asosan oltin, kumush va misdan juda ko’plab zarb etilgan.