Mundarija: Kirish Asosiy qism I bob dasturlash tillari

Yuqori darajali dasturlash tillari
dagi ko‗rsatmalar 
inson tiliga
yaqin bo‗lgan 
so‗zlar majmuidan iborat. Ular yordamida amallarni bajarish quyi darajadagi 
tillardan ko‗ra yengil bo‗lib, dasturchidan deyarli adreslar va qurilmalar bilan 
bevosita bog‗liq axborotlarni bilish talab etilmaydi. Bu tilda tuzilgan dasturlarni 
kompyuterlar bajara olishi uchun
 translyatorlar
deb nomlanuvchi maxsus 
dasturlar raqamli ko‗rinishga o‗tkazib beradi. 
Keyingi yillarda juda ko‗p yuqori darajadagi dasturlash tillari ishlab chiqilgan 
bo‗lib, ular qatoriga 
Paskal, Ada, KARAT, C++, Delphi, Visual Basic 
Application
kabi tillarni qo‗shish mumkin. Hozirgi kunda ishlab chiqilayotgan 
dasturlash tillari biror yo‗nalishdagi masalalarni hal qilishga mo‗ljallangan bo‘lib, 
ularni 
obyektga yo’naltirilgan dasturlash tillari
deb atashadi. 
Quyidagi jadvalda dasturlash tili rivojlanishi tarixidan qisqacha ma‘lumot 
berilgan.

---

23 
Dasturlash tili
Ishlab 
chiqilgan yil
Dasturlash 
tili
Ishlab chiqilgan 
yili 
Plankalkyul
1946
PL/1,Beysik
1964
Qisqa kod
1949
Algol W
1965
Assembler «Edsak» , 
AO
1950
Logo
1967
Avtokod «Madlen»
1953
Algol 68
1968
Tezkor kodlash
1955
APL
1969
A-2, Flou-metik
1956
Paskal
1970
IPL-1, Mat-metik
1957
Fort
1971
Fortran
1958
Prolog, Si
1972
Algol 58
1959
Ada
1972
APT, LISP, Kobol, 
Algol-60
1960
Smoltok
1980
Bugungacha 
ishlab 
chiqarilgan 
dasturlash 
tillaridan 
keng 
tarqalgani 
Paskal 
(Pascal) dasturlash tilidir. Paskal dasturlash tili 1969-yil Nikalas 
Virt tomonidan ishlab chiqildi. Paskal tili dasturlashni o‗rgatish maqsadida ishlab 
chiqilgan bo‗lsa-da yuqori malakali dasturchilar orasida keng tarqaldi. Albatta 
samarali dasturlash tillari o‗zgarishsiz qolmaydi. Shu sababli ham turli rusumdagi 
kompyuterlar uchun Paskal tilining ularga moslashtirilgan naqllari ishlab chiqilgan 
bo‗lib, ular Paskal tilining boshlang‗ich naqlidan farq qilishi mumkin. 
Ma‘lumki, kompyuter texnikasidan samarali foydalanish ikki qismning – texnik va 
dasturiy ta‘minotning uzviyligini talab etadi. Bu uzviylik kompyuter texnik 

---

24 
ta‘minotining jadal sur‘atlar bilan takomillashib borishiga mos dasturiy ta‘minotni 
ham keskin sur‘atlar bilan rivojlanishiga sabab bo‗ladi, va aksincha. Buning sababi 
ma‘lum, mos dasturiy ta‘minotsiz har qanday kompyuter «qimmatbaho o‗yinchoq» 
bo‗lib qolaveradi. 
Avvalgi darslarda masalalarni kompyuterda hal qilishda kerak bo‗ladigan obyekt, 
model va algoritm tushunchalari haqida ma‘lumot oldingiz. Ma‘lumki, kompyuterda 
biror masalani hal qilish uchun avval uning modeli va algoritmi tuziladi, so‗ng 
mazkur algoritm ma‘lum bir qonun-qoidalar asosida kompyuter tushunadigan tilda 
ko‗rsatma va buyruqlar shaklida yoziladi. Hosil bo‗lgan kompyuter tushunadigan 
tildagi matn dastur matni, algoritm esa dasturdeb ataladi. 
Kompyuter uchun 
dastur 
tuzish 
jarayoni 
 dasturlash va 
dastur 
tuzadigan 
kishi dasturchi deyiladi. Kompyuter tushunadigan til esa dasturlash tili deb ataladi. 
Bugungacha ishlab chiqarilgan dasturlash tiharidan keng tarqalgani Paskal (Pascal) 
dasturlash tilidir. Paskal dasturlash tili 1969-yil Nikalas Virt tom onidan ishlab 
chiqildi. Paskal tili dasturlashni o'rgatish maqsadida ishlab chiqilgan bodsa-da 
yuqori malakali dasturchilar orasida keng tarqaldi.
Quyidagi jadvalda dasturlash tili rivojlanishi tarmdan ma‘lumot berilgan. 
Dasturlash tillari, asosan, ikkinchi jahon urushidan keyin yaratila boshlandi. 
Ammo uning boshlanishi tarixi ancha uzoq yillarga borib taqaladi.
Arxeologik qazilmalarda topilgan sopol taxtachada bundan 3800 yil oldin 
(eramizdan avvalgi 1800-yillar) Bobilda foiz bilan bog'liq murakkab amallar 
algoritmi keltirilgan. Unda aniq masala ishlangan bo'lib, agar bug'doy hosili yiliga 
20% dan oshib borsa, uning miqdori ikki marta o'sishi uchun necha yil va oy kerak 
bo'lishi algoritmi tuzilgan. 
Hozir Paskal yuqori darajadagi dasturlash tilida yozilgan bir kodni ko‘rib o‘tamiz: 
 

---

25 
program mat; 
var 
Time: integer; {so`zlashuv uzunligi} 
Day: integer; {hafta kuni} 
Summa: real; {suzlashuv qiymati} 
begin 
writeln ('Telefonda suzlashuv qiymatini hisoblash.'); 
writeln ('Boshlangich qiymatlami kiriting:'); 
write ('Suzlashuv uzunligi'); 
write ('(minutlarning butun miqdori)->'); 
 readln (Time); write ('Hafta kuni'); 
write ('(l-dushanba.....7-yakshanba)->'); 
readln (Day); 
Summa:= 20.3 * Time; {1 minut bahosi 20.3 so`m.} 
if (Day = 6) or (Day =7) then begin 
writeLn ('20 % li imtiyoz beriladi.'); 
Summa:=Summa * 0.8; 
end; 
writeln ('Suzlashuv qiymati:', Summa: 8:2, 'sum.'); 
readln; end

---

26 
Xulosa 
Mustaqillikka erishganimizdan so`ng, O`zbеkistonda ta`lim sohasida kеng
imkoniyatlar ochildi,vatanimizning halqaro sahnadagi muvaffaqiyati,obru-e`tibori 
va
o`rni milliy o`zligimizni anglashda, chizmachilik fanlari еtakchi mavqе kasb 
etib, har bir
fuqoroning mamlakat taqdiri uchun mas`ullik hissini yanada oshi- 
rishga xizmat qiladi.
Mamlakatimizda olib borilayotgan, ta`lim sahosidagi tub islohatlarga etibor
kuchaytirilmoqda. Chunki kelajak avlodni, bilimli, har tamonlama yetuk shaxs 
qilib
tayyorlashda pedagog o`qituvchilar oldiga katta mas`uliyat yuklamoqda. Shu 
bilan birga
fan texnika taraqiyoti natijasida muxandislik fanlariga bo`lgan talab 
oshib bormoqda.
Ma‘lumki, kompyuter texnikasidan samarali foydalanish ikki qismning – texnik va 
dasturiy ta‘minotning uzviyligini talab etadi. Bu uzviylik kompyuter texnik 
ta‘minotining jadal sur‘atlar bilan takomillashib borishiga mos dasturiy ta‘minotni 
ham keskin sur‘atlar bilan rivojlanishiga sabab bo‗ladi, va aksincha. Buning sababi 
ma‘lum, mos dasturiy ta‘minotsiz har qanday kompyuter «qimmatbaho o‗yinchoq» 
bo‗lib qolaveradi. 
Avvalgi darslarda masalalarni kompyuterda hal qilishda kerak bo‗ladigan obyekt, 
model va algoritm tushunchalari haqida ma‘lumot oldingiz. Ma‘lumki, 
kompyuterda biror masalani hal qilish uchun avval uning modeli va algoritmi 
tuziladi, so‗ng mazkur algoritm ma‘lum bir qonun-qoidalar asosida kompyuter 
tushunadigan tilda ko‗rsatma va buyruqlar shaklida yoziladi. Hosil bo‗lgan 
kompyuter tushunadigan tildagi matn dastur matni, algoritm esa dasturdeb ataladi. 
Kompyuter uchun dastur tuzish jarayoni dasturlash va dastur tuzadigan 
kishi dasturchi deyiladi. Kompyuter tushunadigan til esa dasturlash tili deb ataladi. 

---

27 
Yuqorida bayon etilgan fikrlardan xulosa shuki,talabalarga boshlang`ich 
kurslardan
boshlab chizmachilik, chizma geometriya, Mashinasozlik chizmachiligi
arxitekturaqurilish chizmachiligi, topagrafik chizmachiligi kabi mutaxassislik
fanlarining asosi bo`lgan boshlang`ich proeksion chizmachilik mashg`ulotlari ham
amaliy, 
ham 
ilmiy–nazariy 
jihatdan 
yaxshi 
o`qitilishi 
shart.
O`tmish tarixdan ma`lumki, qadimda buyuk me`morlarlar chizmalarning ilmiy
asoslarini 
qo`llash 
natijasida, 
katta 
yutuqlarga 
erishganlar.
Bularni talabalarga o`qitishda didaktik prinsiplarning asosiysi hisoblangan–
ilmiylik- 
prinsipi 
yetakchi 
o`rin 
egallashi 
lozim.
Mеn o`zimning yozgan kurs ishimda qurilish chizmachilik haqidagi
umumiy tushunchalarni bayon etdim, loyiha ishlash usullarini misollar kеltirish
bilan yoritdim. Shu bilan birga chizmalarga doir bir nеchta misollarni
ko`rsatdim. Mеn o`z yozgan kurs ishimda oldimga qo`ygan maqsadimga
erishdim deb o'ylayman.