Mundarija kirish 1 bob. Qadimgi dunyo xalqlarining jismoniy tarbiyasi

2.3 Patriarxat ( otalik urugchilik) davrida jismoniy madaniyatni rivojlanish xususiyatlari.
Temir plug va boltaning paydo bo‘lishi, plug bilan ishlash
dehqonchiligi va chorvachiliqning rivojlanishi ovning ho‘jalik
ahamiyatini barbod qildi. Chorva mollari tutish va dehqonchiliq qilish
uyda erkak kishini ng hukumron bo‘lishini ta’minladi. Oila katta
patriarxat oilaga aylana boshlaydi. Monogamiyaga-yagona nikohlikka
o‘tila boshlanadi. Patriarxat oilalar yig‘indisi patriarxal, urug‘ini yoki
urug‘chiliq jamoasini tashkil etadi, urug‘lar yig‘indisi va umum qabila
yerlariga ega bo‘lish qabilalarni hosil qiladi.
Qabilalararo munosabatlarning rivojlanishi bilan o‘zaro tarbiya
madaniyat ta’siri kuchayadi, jismoniy madaniyat tajribasi ham boyib
boradi. Ko‘pgina qabila o‘yinlari va jismoniy mashqlardan endi bir
qancha qabilalar bahramand bo‘ldi. Onalik urug‘chiligi sharoitida
ma’lum bo‘lmagan, jangovar musobaqa o‘yinlari paydo bo‘ladi.
Jangovar shon-shavkat va shuhrat tushunchalari tug‘uladi.
Patriarxat taraqqiyotining ilk bosqichida qabilalar o‘rtasida
tug‘iladigan janjallar ko‘pincha bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan
qabila sakillarining kurashi (yakkama-yakka kurashi) bilan xal etilar
edi. Ba’zan janjallar birgalikda shodiyona mehmondorchiliqlar tashkil
etish, bir-biriga sovghalar berish, aka-o‘qa tutinish va hokazolar bilan
tugar edi. Jismoniy mashqlar qabilalar o‘rtasidagi do‘stlik
munosabatlarining rivojlanishi va mustahkamlanishida katta rol o‘ynar
edi. Qabilalar o‘rtasida o‘tqaziladigan musobaqalar jarayonida jamoa
shon-sharaf, o‘zaro bir-birini quvvatlash ancha zaif raqibga
rioyagarchiliq qilish tushunchalari va boshqa tushunchalar rivojlanib
borar edi. Kelishmovchiliqlarni musobaqa yo‘li bilan hal etish
patriarxat sharoitida yashagan ko‘pgina qabila va elatlarda ko‘rilgan.
Masalan, eskimoslarda (XIX asrning boshlarida) turli guruhlarning
to‘qnashuvi vaqtida har bir guruhdan jangchilar tanlab olishgan. Ular
tayoqbozlikda musobaqalashib, ulardan biri yengildim, demago‘ncha
musobaqa davom etgan. Qoryaklar, tonguslar va chuqchilar orasida
kurashi shaklidagi yakkama-yakka olishuv keng tarqalgan edi. Yangi
Gvineyadagi ko‘pgina Garbiy Yevropa tadqiqotchilari musobaqa
o‘yinlarining bolalar va kattalar o‘rtasidagi o‘zaro musobaqalarni
doimiy urushlar shaklida, musobaqa o‘yinlarini esa “bu urushlarning
nushasi” shaklida tasvirlashga harakat qilgan burjua olimlarining
uydirmalarini rad etadi.

Patriarxat ( otalik) urug‘chilik davrida jismoniy mashqlarni
rivojlanishi
Ishlab chiqarish va ijtimoiy hayot sohasidagi o‘zgarishlar
oqibati-natijada jismoniy madaniyat sohasida ham bir qancha yangi
xodisalarning sodir bo‘lishligi sabab bo‘ldi. Eski o‘yinlar ko‘pincha
ilgargi ovchiliq atamalarini saqlagan holda harakatlar harakteriga
ko‘ra, jamoa ovchiliq mashqlarining ilgargi usullari va uslubiyatlariga
endi bevosita munosabatda bo‘lmas edi. Masalan; ilgari, odatda,
jamoa ovchiliq o‘yinlari majmuasiga kirgan mushtlashish, kurashish,
og‘irlik ko‘tarish va hakozalar asta-sekin erkaqlarning shaxsiy mustaqil musobaqa turiga aylandi. Ovchiliq o‘yinlari ovchilar turmush
an’analarini aks etirib kelgan eski mazmunini yo‘qotdi. Ayni vaqtda
dehqonlar va chorvadorlarning mehnati va turmushini aks etiradigan
yangi musobaqa o‘yinlari paydo bo‘ldi. “Zoghar”, “Tariq”,”Sichqon
va mushik”, “Kalxat” va boshqa shu singari halq o‘yinlari aftidan, o‘z
ildizlari bilan ibtidoiy jamoa tuzumi davridagi musobaqa o‘yinlariga
borib taqalsa kerak. Bu o‘yinlarda XIX asrdayoq ibtidoiy dehqonlar va
chorvadorlarning o‘yinlari uchun harakterli bo‘lgan marosim va
musobaqa elementlari ancha aniq saqlangan edi. Ko‘pgina halqlarda
ho‘qiz bilan olishuv o‘yini keng tarqalgan edi. Bu o‘yinlarga yovvoyi
hayvonlarni qo‘lga o‘rgatish hamda usullarini aks ettiruvchi jismoniy
mashqlar kirar edi. Patriarxat davrida ibtidoiy jamoa odamlarining o‘yin ijodini
tarkibiy elementlariga ajratish, ixtisoslashtirish jarayoni kuchayadi.
Masalan, bo‘g‘uchiliq bilan shug‘ulanadigan qabilalarda bugu bilan
olishuv o‘yini asosan bolalar o‘rtasida saqlanib qolgan. Qatnashganlar
o‘rtasida esa bu o‘yinlardan faqat ayrim mashqqlargina foydalanilgan:
bu mashqlar sportning mustaqil elementlari sifatida tarkib topdi (bu
usullarda tezlikda kim o‘zarcha poyga qilish, katta yuklarni tashishda
poyga qilish, yugurib kelayotgan bo‘g‘uning shohiga arqon tashlab,
bir joyda turgan buyumga va havoda aylanib turgan buyumga arqon
tashlash, keng chang‘ilarda kim o‘zarcha poyga qilish va hakozalar).
Kurash singari musobaqa turi ham shaklan o‘zgardi. Agar ilgari
hayvon terisiga o‘ralib raqs harakatlari va sakrashlari bilan kurashga
tushilgan bo‘lsa, endu raqs mustaqil mashq sifatida ajralib chiqdi,
kurash esa sport harakteriga ega bo‘ldi. Hayvon terisiga o‘ralib
sakrash musobaqaning mustaqil turi sifatida bajarila boshlandi. Patriarxat davrida ibtidoiy jamoa odamlarining o‘yin ijodini tarkibiy elementlariga ajratish, ixtisoslashtirish jarayoni kuchayadi.
Masalan, bo‘g‘uchiliq bilan shug‘ulanadigan qabilalarda bugu bilan
olishuv o‘yini asosan bolalar o‘rtasida saqlanib qolgan. Qatnashganlar
o‘rtasida esa bu o‘yinlardan faqat ayrim mashqqlargina foydalanilgan:
bu mashqlar sportning mustaqil elementlari sifatida tarkib topdi (bu
usullarda tezlikda kim o‘zarcha poyga qilish, katta yuklarni tashishda
poyga qilish, yugurib kelayotgan bo‘g‘uning shohiga arqon tashlab,
bir joyda turgan buyumga va havoda aylanib turgan buyumga arqon
tashlash, keng chang‘ilarda kim o‘zarcha poyga qilish va hakozalar).
Kurash singari musobaqa turi ham shaklan o‘zgardi. Agar ilgari
hayvon terisiga o‘ralib raqs harakatlari va sakrashlari bilan kurashga
tushilgan bo‘lsa, endu raqs mustaqil mashq sifatida ajralib chiqdi,
kurash esa sport harakteriga ega bo‘ldi. Hayvon terisiga o‘ralib
sakrash musobaqaning mustaqil turi sifatida bajarila boshlandi. Patriarxat davrida ibtidoiy jamoa odamlarining o‘yin ijodini tarkibiy elementlariga ajratish, ixtisoslashtirish jarayoni kuchayadi.
Masalan, bo‘g‘uchiliq bilan shug‘ulanadigan qabilalarda bugu bilan
olishuv o‘yini asosan bolalar o‘rtasida saqlanib qolgan. Qatnashganlar
o‘rtasida esa bu o‘yinlardan faqat ayrim mashqqlargina foydalanilgan:
bu mashqlar sportning mustaqil elementlari sifatida tarkib topdi (bu
usullarda tezlikda kim o‘zarcha poyga qilish, katta yuklarni tashishda
poyga qilish, yugurib kelayotgan bo‘g‘uning shohiga arqon tashlab,
bir joyda turgan buyumga va havoda aylanib turgan buyumga arqon
tashlash, keng chang‘ilarda kim o‘zarcha poyga qilish va hakozalar).
Kurash singari musobaqa turi ham shaklan o‘zgardi. Agar ilgari
hayvon terisiga o‘ralib raqs harakatlari va sakrashlari bilan kurashga
tushilgan bo‘lsa, endu raqs mustaqil mashq sifatida ajralib chiqdi,
kurash esa sport harakteriga ega bo‘ldi. Hayvon terisiga o‘ralib
sakrash musobaqaning mustaqil turi sifatida bajarila boshlandi.

XULOSA
Eng avalo shuni ta'kidlash lozimki, xususiy mulk- chilikning rivojlanishi, ishlab chiqarishning taraqqiy etishi va ilk davlatlarning paydo bo'lishini tarixchilar eramizdan awalgi IV—III asrlarda boshlagan deb ko'rsatadilar. Bu davrlarda yirik davlatlar asosan qadimgi Sharqda, Gretsiya va Rimda bunyod etildi.
Qadimgi Sharq hududidagi Xitoy, Misr, Eron, Assuriya kabi davlatlardagi jismoniy tarbiya vositalarining xijgja-xilligi haqida haykallar qurilish yodgorliklaridagi devony suratlar, turli madaniy ashyolar, qo'lyozmalar guvohlik beradi.
Jismoniy madaniyatning ilk izlari, namunalari, O'rta yer dengizi atrofida, eradan awalgi IV asrlarda vujudga kelgan davlatlarda (Mesopotamiya) ko'proq uchraydi. Jismoniy mashqlarning mazmuni va shakllari harbiy faoliyatlarda o'z ifodasini topgan. Bunda, asosan, meiganlik (kamon-yoy), bel ushlashib kurashish, mushtlashish, g'ildirakli aravalarda poyga qilish san'ati va meiganlik kabi faoliyatlar muhim o'rinni egallaydi.
Tarixchilar, tadqiqotchilarning e'tirof etishicha, greklar Olimpiya bayramlarini o'z xudosi Zevsga bag'ishlab o'tkaz- gan bo'lsalar, parfiyenlar, skiflar, eroniylar, rimliklar, arablar o'z o'yin va an'analarini messopotamiyaliklardan o'rgan- ganlar.
Hindlar va eroniylar hayotida ham turli tuman jismoniy mashqlar va o'yinlar vujudga kelgan. Ular tarkibida otda (tuyada, xachir va h.k.) yurish va ov qilish, qilichbozlik, aravachalarda poyga, kamondan o'q otish, to'plar va tayoqlar bilan o'ynash keng rivojlangan.
Qadimgi Eronda maxsus tashkil qilingan maktablarda zodagon yoshlarni tarbiyalash tizimi mavjud bo'lgan. Bunda
yuqorida tilga olingan mashqlarni (nayza sanchish, qilich ishlatish, otdan ag'darish) o'igatish dastur asosida olib boril- gan.
Qadimgi Misrda harbiy aslzodalarni harbiy-jismoniy ji- hatdan maxsus tayyorlash uchun kurash, qilchbozlik, ka-' mondan o'q otish, nayza uloqtirish kabi mashqlardan foy- dalanishgan. Buni eramizdan awalgi XVIII—XII asrlarda Beni Gossan degan joydagi fir'avnlar qabristonidan topilgan yodgorliklarda tasvirlangan 400dan ortiq jismoniy mashqlar va o'yinlarni asoslab beradi.
Misr davlatida dinlarning ko'pligi tufayli ularning xu- dolariga hamda urf-odatlariga bag'ishlangan ko'pgina bay- ramlar, an'anaviy xalq musobaqalari o'yinlar va raqslar bilan birga qo'shib olib borilgan. Keyinchalik ulardan ko'proq ideologik (g'oyaviy) maqsadda foydalanilgan.
Hukmron doiralar xalq o'yinlari va jismoniy mashqlardan o'z kamoloti va manfaatlari yo'lida foydalanganlar.
Qadimgi Sharq davlatlarida quldorlik tuzumi davrida ozod dehqonlar, kasb-hunar egalari, savdo-tijorat xodimlari orasida rasm bo'lgan xalq jismoniy tarbiyasi shakllari va xalq mashqlarining turlari quldorlar tomonidan o'z obro'yi hamda hukmronligini kuchaytirish maqsadida o'zlashtirilgan va ulardan keng foydalanilgan.
Rim davlatining vujudga kelishi eradan awalgi 754-yilga to'g'ri keladi. O'zining dastlabki 3 asri (eradan awalgi VIII— VI), shohlar davri mobaynida Rim jamiyati urug'chilik tu- zumi va patriarxal quldorlik munosabatlaming rivojlanish bosqichini o'tagan.
Rim podsholari davrida turh xil marosimlan suvoriylar, labirintlar (chalkash yo'liar) da musobaqa o'tkazishgan, ular «troyan o'yinlari» deb tarixda tilga olinadi. Bu o'yinlar aso­san rimlik patrisiylar zodagonlar uchun ahamiyatli bo'lgan. Qo'sh g'ildirakli aravada poyga, turh xil harbiy raqslar, nayza uloq-tirish, kurash va boshqa mashqlar ham keng tarqalgan. Bu quldorlik jamiyati tuzumining harbiy-jismoniy faoliyatida muhim o'rin egallagan. Shu sababdan ham, jismoniy tarbiya tizimi quldorlar harbiy qudratini mustahkamlash vazifasini o'tagan.
Rim respublika sifatida mavjud bo'lib, haibiy-siyosiy tizim tarkib topgan. Shu tufayli hokimiyat harbiy xizmat faoliyatidagi kishilar qo'lida bo'lgan. Har bir fuqaro harbiy xizmatni o'tashi - majburiy ravishda o'zini haibiylik faoli- yatiga tayyorlashi zarur edi. Shuning uchun maxsus tarbiya muassasalari tashkil etilgan.

ADABIYOTLAR RO`YXATI
1.Jismoniy tarbiya va olimpia harakati tarixi Toshkent 2017. L.A.Djalilov
2.jismoniy tarbiya 2011 toshkent T.S.Usmonxo'jaev
3.Jismoniy tarbiya va sport Xamidulla Saliyev 2019 fan va texnalogiya
4.Jismoniy madaniyat nazariyasi va tarixi O'tkir Salimov 2020. Surxon nashr
5.Jismoniy tarbiya T.S Usmonxo'jayev 2011 toshkent
6.Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati R.S.Salomov toshkent 2014