|
B. Tijorat tadbirkorligidagi zararlar:
Tadbirkorlik loyihasini amalga oshirish jarayonida tovarni sotib olish qiymatining o’zgarishi va sotib olish haqidagi shartnoma shartlarining himoyalanmasligi ham ehtimoliy zararlarga olib keladi, u quyidagi formula orqali aniqlanadi:
ΔD =O (1.4)
bu yerda:
O - jismoniy o’zgarishda bo’lgan tovarning sotib olingan hajmi;
ΔD - sotib olish bahosining oshish ehtimolligi.
Kutilmaganda sotib olish hajmining mo’ljaldagi hajmidan kamayib ketishi sotish hajmining kamayishiga olib keladi. Yo’qotilgan foyda sotilgan tovar hajmiga to’g’ri keluvchi sotib olish hajmining kamayishi orqali hisoblanadi.
Shuni hisobga olish kerakki, sotib olish va sotish hajmining kamayishi xarajatlarning kamayishiga olib keladi.
Tashish, saqlash jarayonida tovar sifati va iste’mol qiymatining zarari uning qiymatini pasayishiga olib keladi. Bu kabi zarar hajmi yo’qotilgan tovar miqdorini sotib olish bahosiga bo’lish yoki zararlangan hajmini uning qiymatiga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi.
Moliyaviy tadbirkorlik ham o’z mohiyati bo’yicha tijorat tadbirkorligi kabidir, faqat bu yerda tovar bo’lib pul, qimmatli qog’oz, valyuta hisoblanadi. Tijorat tadbirkorligiga xarakterli bo’lgan holatlar moliyaviy tadbirkorlikka ham xosdir.
Moliyaviy riskni baholashda to’lovga qobil emaslik pul, valyuta, qimmatli qog’ozlar kursining o’zgarishi, valyuta pul munosabatlari operatsiyalaridagi cheklanishlar omillarini hisobga olish kerak.
1.2. Sanoat korxonalarida tavakkalchilikni boshqarish
O’zbekiston iqtisodiyotini erkinlashtirish sharoiti uning barqarorligini taminlash uchun zaruriy shart-sharoitlarni taqozo etmoqda. Buning asosiy negizi iqtisodiy tizimni tubdan isloh qilish jarayonida yuzaga keladigan risklarni kamaytirish va uni erkinlashtirishdan iboratdir. Bu borada, ayniqsa, mamlakat hukumati tomonidan sanoat korxonalarini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov sanoat korxonalarida korxonalarini rivojlantirishning ahvoli va bu sohadagi olib borilayotgan ishlar haqida to’xtalar ekan, shunday deydilar: “Sanoat korxonalaridani modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash, iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini jadal yangilash biz uchun eng muhim ustuvor vazifa sifatida izchil davom ettiriladi.
Bu xususda gapirganda, 2011 yilda iqtisodiyotga jalb etiladigan barcha investitsiyalarning 36,4 foizdan ortig’ini sanoatni modernizatsiya qilish va texnologik yangilash dasturlarini amalga oshirishga yo’naltirish ko’zda tutilayotgani, zamonaviy asbob-uskunalar xarid qilish xarajatlari umumiy ka’ital qo’yilmalar hajmining kamida 46 foizini tashkil etayotganini qayd etish darkor”
Sanoat korxonalari tez o’zgaruvchan iqtisodiyotda boshqaruv sanatidan foydalanishi va ularni qo’llash orqali faoliyatlarida yuzaga keladigan zarar va xavflarni oldindan ko’ra bilishi va baholay olishi birinchi galdagi vazifasiga aylanishi foydadan holi bo’lmas edi. Bugungi kun sharoiti mulkchilik shaklidan qat’iy nazar ishlab chiqaruvchilardan o’z faoliyatlarini to’g’ri va samarali tashkil etishni, «yetti o’lchab, bir kesish»ni taqozo etmoqda. Ayniqsa, xususiy tadbirkorlar bu borada teranroq fikr yuritishlariga, chuqur mulohaza bilan ish yuritishlariga to’g’ri kelmoqda. Chunki ular tomonidan yo’l qo’yilgan kichik bir xato va xavfni ko’ra olmaslik, ularni inqirozga olib kelishi va oqibat natijada bor mol-mulki, mablag’laridan ajralib, bankrot holatiga olib kelishi mumkin. Barcha rivojlangan mamlakatlarda, jumladan, AQSHda tadbirkorlar sanoat korxonalaridani «tashkil qilish», «boshqarish» tushunchalari bilan bog’laydilar.
Masalan: «mehnat unumdorligini boshqarish», «sifatni boshqarish», «narxni boshqarish». Ushbu tushunchalar bilan birgalikda rivojlangan mamlakatlar sanoat korxonalaridaida tadbirkorlar «risk», «riskni boshqarish» kabi boshqaruv turidan ham keng va samarali foydalanadilar.
«Risk» so’zi ingliz va rus tilida keng qo’llaniladigan so’z bo’lib, u iqtisodiyotda o’ziga xos talqinga ega. Hozirgi adabiyotlarda «riskni bosh-qarish» iqtisodiy kategoriya sifatida O’zbekiston fani uchun yangi tushunchalardan biri hisoblanadi.
Aslida «risk» so’zi grek so’zidan olingan bo’lib, u kemalarni halokatga olib boruvchi va odamlarning o’limiga, mol-mulklarining cho’kib ketishiga sababchi qoyani bildirib, «qoyalar orasidan shamol va boshqa to’siqlarga cha’ berib suzib o’tmoq» ma’nosini anglatadi. S.Ushakov «risk» so’zini biror zarar yetkazish xavfi bo’lgan ta’lika yoki har qanday zarar yetkazish imkoni kabi tushunchalar bilan tariflaydi. Hozirgi kunda esa bu so’z «xavf ostida qolmoq», «xavf-xatar» degan yangi ma’noda qo’llanilmoqda. Riskni yuzaga keltiradigan ichki va tashqi omillar, ya’ni hukumat qarorlari, inflyatsiyaning ortib borishi, soliq tizimining o’zgarishi, trans’ort kommunikatsiyasining buzilishi va tashqi siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy hodisa va voqealar ta’sir ida kelib chiqadi.
«Tavakkalchilikni boshqarish» - bu boshqaruvning bir turi bo’lib, u yoki bu riskning yuzaga kelish ehtimoli, uning bahosi, ogohlantiruvchi chora-tadbirlarni ishlab chiqish, zararlarni kamaytirish yoki ulardan qutulish yo’llarini aniqlashni bildiradi. Tavakkalchilikni boshqarish tizimining muhim tomoni riskni to’g’ri baholay olishdir. Bu ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlar hajmini ob’yektiv tasavvur qilish, zararlarning oldini olish choralarini samarali belgilash uchun muhimdir. Risklarni boshqarish jarayoni 2 - rasmda ifodalangan boshqaruv sikli bosqichlari vazifalarini amalga oshirishni taqozo etadi. Tavakalchilikni boshqarish jarayoni quyidagi boshqaruv sikli bosqichlari vazifalarini amalga oshirishni taqozo etadi.
Risklarni identifikatsiya qilish: risklar ro’yxatini, tasnifini va riskni yuzaga keltiruvchi hodisalarning mezonini shakllantirish va belgilab olish;
Risklarni baholash: risklarning ehtimollik darajasini miqdor va sifat jihatidan baholash; riskli hodisalarning yuzaga kelish sabablarini aniqlash;
Risklarni boshqarish bo’yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish:
riskli hodisalarni kamaytirish bo’yicha muqobilliklarni yaratish.
Risklarni boshqarish bo’yicha ishlab chiqilgan tadbirlarni amalga oshirish: riskli hodisalar oqibatini kamaytirish; natijalarni baholash; hujjatlarni rasmiylashtirishdan iborat. Korxonalar har doim tavakkalchilik bilan to’qnash keladilar. Shuning uchun riskli hodisalarning yuzaga kelish sabablari ham juda ko’pdir. Odatda riskli hodisalarda keskin vaziyatlarni yuzaga keltiruvchi holatlar tushuniladi. Bunday keskin vaziyatli holatlar manbai - xo’jalik faoliyati; tadbirkorning shaxsiy faoliyati; yakuniy natijalarga ta’sir qiluvchi tashqi muhit haqidagi axborotlarning yetishmasligi va hokazolar bo’lishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
