Мундарижа I боб. “Кўп тармоқли фермер хўжалигини ташкил этиш ва бошқариш” фанининг предмети, мақсади ва вазифалари 10

Меҳнат унумдорлиги ифодаловчи кўрсаткичларни аниқлаш тартиби. Мутахассислар меҳнат самарадорлигини эътироф этсаларда, лекин ҳали бу кўрсаткични ҳисоблаб чиқиш услуби тўғрисида бир фикрга келган эмаслар. Меҳнат самарадорлигининг асосий, умумлаштирувчи кўрсаткичи билан бир қаторда айрим кўрсаткичларини ҳам ҳисоблабчиқиш мумкин, деган фикрлар бор. Масалан, меҳнат самарадорлигининг асосий, умумлаштирувчиқўрсаткичини ҳисоблаш учун қуйидаги формула таклиф этилади:
,
бу ерда: С – меҳнат самарадорлигининг асосий кўрсаткичи;
Ҳ – вақт бирлигидаги иш ҳажми;
– ходимлар сони;
К – меҳнат сифати кўрсаткичи.
Ҳар қандай маҳсулот буюм, хизматда жонли ва буюмлашган меҳнат жамланган бўлади. Бундай меҳнат туфайли моддий бойликлар яратилади.
Жонли меҳнат – бу инсон куч-кувватининг сарфланишидир; жонли меҳнат жисмоний ва ақлий меҳнат бўлиши мумкин. Жисмоний меҳнат деганда калория билан ўлчанадиган мусқўллар қувватининг сарфланиши тушунилади. Ақлий меҳнатга ақлий фаолият қуввати сарфланади. Жонли меҳнат сарфлари эса физиологик чегараларга эга эканлиги билан ажралиб туради.
Моддийлашган меҳнат, у меҳнат буюмлари ва воситаларида – машина – меҳанизмлар: асбоб-ускуналар, автоматика гавдаланган, жонли меҳнат, ёки ўтмишдаги меҳнат эканлиги билан ажралиб туради.
Жамият ишлаб чиқарувчи кучлари ривожланиб борган сари, жонли меҳнат моддийлашган меҳнатнинг тобора кўпроқ қисмини қамраб олади. Натижада жами меҳнатда моддийлашган меҳнатнинг улуши кўпайиб борган сари жонли меҳнатнинг улуши камайиб боради. Бу меҳнат унумдорлиги ошганлигининг асосий белгисидир. Фан-техника тараққиёти ва ишлаб чиқаришнинг такомиллашуви меҳнат унумдорлиги ошишининг асосий шартларидир. Янги технологик жараёнлар, материаллар ва автоматлаштириш воситаларининг жорий этилиши меҳнатни меҳанизациялаш даражасининг ортишига олиб келади. Бу кўрсаткични куйидаги формула билан ифодалаш мумкин:

бу ерда:Мд - меҳнатнинг меҳанизациялаш даражаси, %;
См - меҳанизациялашган меҳнат билан банд ходимлар сони;
Су - рўйхат бўйича ходимларнинг умумий ўртача сони.
Ўз ишини машиналар ва меҳанизмлар ёрдамида бажарадиганлар меҳанизациялашган меҳнат ходимлари жумласига киритилади.
Меҳнатни меҳанизациялаш (автоматлаштириш) даражасининг ортиши ва моддийлашган меҳнат улушининг ошганлигини жонли меҳнат сарфини кўпайтирмасдан туриб меҳнат унумдорлигини ошириш имкониятларини яратади.
Меҳнат унумдорлигининг асоси бўлган меҳнатнинг унумдорлик кучи меҳнат унумдорлигининг айнан ўзи эмас: ҳақиқий меҳнат унумдорлиги, қуйидаги икки муҳим омилга – жонли меҳнатнинг энг муҳим кўрсаткичи бўлган меҳнат интенсивлигига (жадаллигига) ва иш вақтининг номинал фондидан қай даражада фойдаланишга боғлиқ бўлади.