Mundarija I. Bob. Kirish

2.2.Hozirgi zamonning asosiy huquqiy tizimlari tushunchasi va turlari.
Davlatning huquqiy tizimida tartib bo‘lmasa, ijtimoiy taraqqiyotning na iqtisodiy, na siyosiy vazifalarini muvaffaqiyatli hal qilib bo‘lmaydi.
1.3 Shaxsning huquqiy madaniyati
Bu jamiyatning huquqiy madaniyati, shaxsning izchil huquqiy rivojlanishining darajasi va tabiati, uning qonuniy faoliyatini ta'minlash bilan bog'liq.
Shaxsning huquqiy madaniyati quyidagilarni nazarda tutadi:
1. huquqiy bilimlarning, huquqiy axborotning mavjudligi. Ogohlik huquqiy jihatdan etuk shaxs (intellektual kesim)ni shakllantirishning muhim kanali bo‘lgan va shunday bo‘lib qoladi;
2. to'plangan ma'lumotlar va huquqiy bilimlarni huquqiy e'tiqodlarga, qonuniy xulq-atvor odatlariga aylantirish (hissiy va psixologik kesish);
3. ushbu huquqiy bilim va huquqiy e'tiqoddan kelib chiqqan holda harakat qilishga tayyorlik, ya'ni. qonuniy ravishda - qonunga muvofiq harakat qilish: o'z huquqlaridan foydalanish, o'z majburiyatlarini bajarish, taqiqlarga rioya qilish, shuningdek, ular buzilgan taqdirda o'z huquqlarini himoya qila olish (xulq-atvor kesish).
Shaxsning huquqiy madaniyati jamiyat a'zosining huquqiy ijtimoiylashuv darajasini, u tomonidan davlat va jamiyat hayotining huquqiy tamoyillarini, Konstitutsiya va boshqa qonunlarni o'zlashtirish va ulardan foydalanish darajasini tavsiflaydi. Shaxsning huquqiy madaniyati deganda nafaqat huquqni bilish va tushunish, balki u haqidagi ijtimoiy qadriyat sifatidagi huquqiy hukmlar, eng muhimi, uni hayotga tatbiq etish, huquq-tartibotni mustahkamlash borasidagi faol ish ham tushuniladi. Boshqacha aytganda, shaxsning huquqiy madaniyati uning harakatdagi ijobiy huquqiy ongidir. U huquqiy tajriba asosida shaxs tomonidan o'z qobiliyatlari va ijtimoiy fazilatlarini o'zgartirishni o'z ichiga oladi.
Shaxs huquqiy madaniyatining xarakterli belgilari quyidagilardan iborat:
* huquqiy ongning yetarli darajada yuqori (maqbul qilinadigan) darajasi;
* mamlakatning amaldagi qonunlarini bilish;
* ushbu qonunlarga rioya qilish, ularni amalga oshirish yoki ulardan foydalanish faqat qonuniy ko'rsatmalarni bilish kerakli samarani bera olmaydi;
* qonunlar va boshqa huquqiy hujjatlarning zarurligi, foydaliligi, maqsadga muvofiqligiga ishonish, ular bilan ichki kelishuv;
* to'g'ri tushunish o'z huquq va majburiyatlarini, erkinligi va mas'uliyatini, jamiyatdagi mavqeini, boshqa odamlar, vatandoshlar bilan munosabatlar normalarini bilish;
* yuridik faoliyat, ya'ni. sub'ektning huquqbuzarliklarning oldini olish bo'yicha maqsadli tashabbuskorlik faoliyati; qonunsizlikka qarshi turish;
* qonun-tartibot va qonunga bo'ysunuvchi jamiyatni saqlash; huquqiy nigilizmni yengish.
Jamiyatning yagona huquqiy madaniyati doirasida shaxs huquqiy madaniyatining etuklik darajasi har xil bo‘ladi. Bu daraja ko'pgina omillarga, masalan, shaxsning jamiyatda amalda bo'lgan huquq tamoyillarini qanchalik to'g'ri tushunishi va o'zlashtirishiga bog'liq; shaxsning qonunni amalga oshirishda (himoya qilishda, tiklashda) vositachilik qiluvchi normalar, tartiblar, institutlar to‘g‘risida xabardorlik darajasi to‘g‘risida; shaxsning ichki (qiymatli) munosabatidan (ijobiy yoki salbiy) mavjud huquqiy normalar, tartib va ​​institutlarga. Shunday qilib, shaxsning huquqiy madaniyati passiv, tafakkurli munosabatni emas, balki shaxs manfaatlarini huquqiy normalar doirasida amalga oshirishga qaratilgan huquqiy xarakterdagi ma'naviy qadriyatlarga faol ijodiy munosabatni anglatadi.
Shaxs huquqiy madaniyatining jamiyat huquqiy madaniyati bilan o'zaro ta'sirining bir qancha variantlari mavjud. Shaxsning huquqiy madaniyati ishlab chiqarish jamiyatining huquqiy madaniyatidan orqada qolishi mumkin (masalan, yaqin o'tmishda huquqiy tayyorgarlik darajasi past bo'lgan ayrim rahbarlar ko'pincha qonunga xilof harakatlarga yo'l qo'ygan. Sudlar fuqarolarning turli masalalar bo'yicha da'volarining yarmidan ko'pini qanoatlantirgan. mehnat qonunchiligini buzish).
Lekin shaxsning huquqiy madaniyati ma'lum jamiyat normalari, ideallari va uning qonunchiligidan ham ustun bo'lishi mumkin (akademik A.D. Saxarovning inson huquqlari sohasidagi faoliyati yaxshi ma'lum). U ijro etadi bu holat yangi huquqiy amaliyotni rivojlantirishning dinamik momenti qonunchilikni takomillashtirishni rag'batlantirishi va jamiyatning yangi huquqiy madaniyatini shakllantirishga hissa qo'shishi mumkin.
V.P. Salnikov, shaxsning huquqiy madaniyati bilan jamiyatning huquqiy madaniyati bilan o'zaro ta'siri eng maqbul variant bo'ladi, deb hisoblaydi, bunda shaxsning huquqiy madaniyati jamiyatda mavjud bo'lgan huquqning amaldagi tamoyillari va normalariga to'liq mos keladi. huquqiy ta’limning ideali sifatida qaraladi.
Ammo shuni ta'kidlash kerakki, bunday o'ziga xoslik deyarli mumkin emas va hatto orzu qilingan. Savolni bunday shakllantirishda biz qo'yamiz amaliy vazifa huquqiy rivojlanishida orqada qolayotgan kishilarning huquqiy madaniyatini talab darajasiga ko‘tarish, buning o‘zi ham shunday ko‘rinadi. Ammo keyin undan oshib ketganlarni shu darajaga yetkazish kerak bo'ladi. Bunda ular V.P. Salnikov.
Shuni ta'kidlash kerakki, V.P. Salnikov va N.I. Matuzov huquqiy madaniyat sohasidagi aloqalarni biroz soddalashtirilgan talqin qilishga misollar keltirdi. Shunday qilib, V.P. Salnikov shaxsning huquqiy madaniyati faqat ijobiy bilimlar, e'tiqodlar, qarashlar, motivlar, munosabatlar va boshqalarni o'z ichiga oladi, deb ta'kidlaydi, bu esa shaxsning huquqiy sohadagi ijtimoiy faol faoliyatini belgilaydi.
Huquqiy madaniyatning zaruriy belgilaridan biri, N.I. Matuzov, huquqiy hujjatlarning zarurligi, foydaliligi, maqsadga muvofiqligiga ishonch, ular bilan ichki kelishuvdir.
Biroq, bu tarkib tomondan noto'g'ri. Zero, har qanday qonun yoki yuridik ahamiyatga ega faktga tanqidiy munosabat, salbiy munosabat ham huquqiy madaniyatning yuksakligidan dalolat berishi mumkin. Hozirgi demokratik ijtimoiy amaliyot bunchalik engillashtirilgan va soddalashtirilgan xulosaga mos kelmaydi. Yuqorida aytilganlar ushbu yo'nalishdagi tadqiqotlarni davom ettirish zarurligini yana bir bor ta'kidlash uchun asos bo'ladi.
1.4 Guruhning huquqiy madaniyati
DA ilmiy adabiyotlar Ko'pincha huquqiy madaniyatning uchinchi turi - ijtimoiy guruhning huquqiy madaniyati, shuningdek, ushbu ijtimoiy guruhning huquqiy ongi darajasi, shuningdek, hozirgi zamon talablarini real amalga oshirish darajasi bilan tavsiflanadi. qonun. Biroq, umuman jamiyat huquqiy madaniyatining xususiyatlari ijtimoiy guruhning huquqiy madaniyati xususiyatlariga mos kelishini hisobga olsak, ijtimoiy guruhning huquqiy madaniyatini bevosita jamiyatning huquqiy madaniyatidan ajratib ko'rsatish maqsadga muvofiqdir. huquqiy madaniyatni emas, balki ma'lum bir ijtimoiy guruhni o'rganish.
Huquqiy madaniyat guruhlari turli mezonlarga ko'ra ajratiladi: kasbiy, yosh, demografik va boshqalar. Shunday qilib, shifokorlar, o'qituvchilar, o'qituvchilarning huquqiy madaniyatining xususiyatlari haqida gapirish mumkin o'rta maktab, talabalar va boshqalar Guruh huquqiy madaniyati muayyan guruhni tashkil etuvchi shaxslarning huquqiy madaniyati ta’sirida shakllanadi. Ijtimoiy guruhning huquqiy madaniyati ko'p jihatdan muayyan guruh vakillarining kasbiy faoliyati huquq bilan qanchalik chambarchas bog'liqligi bilan belgilanadi.
Masalan, ko'plab sohalarda tibbiyot xodimlarining faoliyati huquqiy me'yorlar bilan tartibga solinadi: sog'liqni saqlash qonunchiligi asoslaridan tashqari, Sog'liqni saqlash vazirligining ko'plab buyruqlari mavjud (masalan, faqat retsept bo'yicha beriladigan dori vositalari ro'yxatini tasdiqlash), bemorlarning individual hisoblarini yuritish, ro'yxatga olish, vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik varaqalarini berish, o'limni qayd etish va boshqalar. Ushbu retseptlarning barchasini bilish va amalda qo'llash tibbiyot xodimlarining kasbiy tayyorgarligining ajralmas qismidir. Shu sababli, shifokorlarning huquqiy madaniyati aholining boshqa guruhlariga nisbatan ancha yuqori darajasi bilan tavsiflanadi, agar shifokorlar bu haqda ko'proq xabardor bo'lsalar. huquqiy masalalar. Ularning huquqiy madaniyati nafaqat tartibga soluvchi talablar majmuini bilish, balki qonun talablariga muvofiq xulq-atvor, qonunni hurmat qilish, ya'ni. huquqiy madaniyatning barcha ko'rsatkichlarining etarlicha yuqori darajasi. Bundan farqli o'laroq, kasbiy faoliyati bilan bog'liq bo'lmagan shaxslar, masalan, qo'lda ishlaydiganlar: chilangarlar, chilangarlar, yuk ko'taruvchilar va boshqalar, umuman olganda, huquqiy madaniyat ko'rsatkichlari pastroq (va birinchi navbatda, chunki ular huquqiy normalar bo'yicha yetarli bilimga ega emaslar).
2. Huquqiy madaniyatning tarkibi
2.1 Fuqarolarning huquqiy ongi va huquqiy faolligi darajasi
Shaxs huquqiy madaniyatining tuzilishi ko'p qirrali. U turli tekisliklarda joylashgan turli elementlarni o'z ichiga oladi: ifoda shakllari, ijtimoiy daraja, mazmun. U huquqiy madaniy yo'riqnomalarda, ularni amalga oshirish bo'yicha ijodiy faoliyatda va erishilgan ijobiy natijalarda o'z ifodasini topgan.
Shaxs rivojlanishining ma'lum darajasi sifatida shaxsning huquqiy madaniyati, eng avvalo, uning ilg'or huquqiy g'oyalar va qonunlarni idrok etishga tayyorligida, huquqdan foydalanish qobiliyati va ko'nikmalarida namoyon bo'ladi. o'zining huquq sohasidagi bilimini baholash.
Huquqiy madaniyat ijtimoiy madaniyatning bir turidir. Bu shaxsning huquqiy madaniyati va jamiyatning huquqiy madaniyatidan tashkil topgan ancha murakkab va ko‘p qirrali tushunchadir.
Shaxsning huquqiy madaniyati - bu huquqni bilishi va tushunishi, shuningdek, unga muvofiq harakat qilishidir. Shaxsning huquqiy madaniyati huquqiy ong bilan chambarchas bog'liq va unga tayanadi. Lekin u huquqiy ongdan kengroqdir, chunki u nafaqat uning psixologik va mafkuraviy elementlarini, balki huquqiy ahamiyatga ega xulq-atvorni ham o'z ichiga oladi. Shunday qilib, shaxsning huquqiy madaniyati tarkibi quyidagi elementlardan iborat:
* psixologik (huquqiy psixologiya);
* mafkuraviy (huquqiy mafkura);
* xulq-atvor (huquqiy ahamiyatga ega xatti-harakatlar).
Shaxsning huquqiy madaniyati deganda shaxsning huquqiy tarbiyasi, shu jumladan huquqiy ong, huquqdan foydalanish qobiliyati va malakasi, o‘z xulq-atvorini huquqiy normalar talablariga bo‘ysundirish tushuniladi. Madaniy (faol) o'zini tutadigan sub'ekt shaxsan tanishishni afzal ko'radi huquqiy akt(qonun, farmoyish, shartnoma va boshqalar), zarur huquqiy vositalar va imkoniyatlarni tanlash va ularni ijtimoiy qimmatli deb hisoblagan holda qonun talablariga muvofiq harakat qilish.
Jamiyatning huquqiy madaniyati - bu jamiyatning huquqiy ong va huquqiy faolligi darajasi, huquqiy normalar va huquqiy faoliyatning progressivlik darajasi.
Jamiyat huquqiy madaniyatining tuzilishi quyidagi elementlardan iborat:
* jamiyatning huquqiy ongi va huquqiy faolligi darajasi;
* huquqiy normalarning progressivlik darajasi (huquqning rivojlanish darajasi, huquqiy matnlar madaniyati va boshqalar);
* huquqiy faoliyatning progressivlik darajasi (huquq-ijodiy, huquqni muhofaza qilish va huquqni muhofaza qilish faoliyati madaniyati).
Jamiyatning huquqiy madaniyati uning umumiy madaniyatiga kiradi va quyidagilar bilan tavsiflanadi:
* inson va fuqaro huquq va erkinliklarining to'liqligi, rivojlanishi va xavfsizligi;
* huquqqa haqiqiy ehtiyoj;
* mamlakatda qonuniylik va tartibning holati;
* jamiyatdagi rivojlanish darajasi yuridik fan va huquqiy ta'lim va h.k.
Huquqiy madaniyat - bu huquqning tartibga soluvchi fazilatlari, to'plangan huquqiy qadriyatlar, huquqning ma'naviy madaniyatga, huquqiy taraqqiyotga taalluqli xususiyatlarining erishilgan rivojlanish darajasida ifodalangan barcha huquqiy boylik. Huquqiy madaniyat darajasining eng ob'ektiv ko'rsatkichi uning davlat - huquqiy institutlari va normalarining rivojlanish darajasidir.
Jamiyatning huquqiy madaniyati, birinchi navbatda, aholining huquqiy ongining rivojlanish darajasiga bog'liq, ya'ni. inson huquq va erkinliklarining qadr-qimmati, nizolarni hal etishda huquqiy tartib-taomilning ahamiyati, murosa topish va boshqalar kabi huquqiy hodisalar qanchalik chuqur o‘zlashtirilganligi, aholi, uning ijtimoiy, yoshi, kasbiy va boshqa guruhlari huquqiy jihatdan qanchalik xabardor bo‘lganligi, nimalardan xabardorligi to‘g‘risida aholining qonunga, sudga, turli huquqni muhofaza qiluvchi organlarga, qonuniy vositalar va tartiblarga nisbatan emotsional munosabati, fuqarolarning qonun talablariga rioya qilishga (bajarmaslikka) munosabati qanday va hokazo. Bu huquqiy madaniyatning birinchi elementidir. Huquqiy ongning rivojlanish darajasini faqat real huquqiy faoliyatda, huquqiy xulq-atvorda belgilash mumkin, ular ham mustaqil xususiyatlarga ega. Demak, huquqiy madaniyat strukturasining ikkinchi elementi huquqiy faoliyatning rivojlanish darajasidir. Ikkinchisi nazariy - yuridik maktablar, universitetlar talabalari va talabalari faoliyatidan iborat. amaliy - qonun ijodkorligi va huquqni amalga oshirish, shu jumladan huquqni muhofaza qilish faoliyati. Jamiyatning huquqiy madaniyati ko'p jihatdan qonun ijodkorligi faoliyatining rivojlanish darajasi va sifatiga bog'liqligi aniq. qonunchilik bazasi jamiyat hayoti. Qonun ijodkorligi huquqiy va boshqa ko‘plab sohalarda vakolatga ega bo‘lgan shaxslar tomonidan demokratik va to‘g‘ri belgilangan tartibda amalga oshirilishi kerak. huquqiy protseduralar va tamoyillar.
Jamiyat va huquqni muhofaza qilish organlarining huquqiy madaniyatiga sezilarli darajada ta'sir qiladi, ya'ni. ijtimoiy munosabatlarni qonun asosida uni amalga oshirish maqsadida individual tartibga solishni amalga oshiruvchi davlat organlarining hokimiyat faoliyati. Huquqni muhofaza qilish organlari faoliyatining sifati institutsional (davlat apparati tuzilishi, uning organlari o'rtasidagi munosabatlar tartibi) va boshqa (professionallik, huquqni muhofaza qilish organi xodimining madaniyati va boshqalar) ko'plab omillarga bog'liq.
Jamiyat huquqiy madaniyatining uchinchi elementi - bu huquqiy hujjatlarning butun tizimining rivojlanish darajasi, ya'ni. ushbu jamiyatning huquqi ifodalangan va mustahkamlangan hujjatlar matnlari. Jamiyatning huquqiy madaniyatini baholashda eng muhimi qonunchilik tizimidir. Umuman olganda, qonunlar, markaziy idoralarning hujjatlaridan boshlab, barcha normativ-huquqiy hujjatlar tizimining rivojlanish darajasi ham muhimdir. ijro etuvchi organlar kuch va harakatlar bilan tugaydi mahalliy hokimiyat organlari kuch va nazorat. Har qanday huquqiy akt qonuniy bo'lishi kerak, ya'ni. jamiyat ongida hukm surayotgan adolat, tenglik va erkinlik g‘oyalariga munosabat bildirish. Qonun o‘z shakli bo‘yicha ham mukammal bo‘lishi kerak: izchil, iloji boricha qisqa va omma uchun tushunarli va tushunarli bo‘lishi, asosiy atama va tushunchalarning ta’rifini o‘z ichiga olgan, ommaga ochiq manbada e’lon qilinishi va hokazo. Qonunning sifatini unda mavjud bo'lgan amalga oshirish mexanizmi (institutsional, tashkiliy, protsessual, moliyaviy-iqtisodiy va boshqalar) ham tasdiqlaydi.
Jamiyatning huquqiy madaniyati sifatini aniqlashda alohida huquqiy hujjatlar - hujjatlarning holati ham hisobga olinishi kerak; huquqni qo'llash (sudlarning qarorlari va hukmlari, tergovchilarning qarorlari, prokurorlarning hujjatlari, ma'muriy-boshqaruv sohasidagi hujjatlar va boshqalar) va huquqni muhofaza qilish (iqtisodiy muomaladagi shartnomalar va boshqalar).
Huquqiy madaniyatni tahlil qilish birinchi navbatda qonun chiqaruvchi, huquqni muhofaza qiluvchi organ, fuqaro va butun jamiyat intilishi kerak bo'lgan huquqiy qadriyatlar, g'oyalar va qonuniyatlarni aniqlash va tavsiflash, so'ngra ishlarning haqiqiy holatini shu nuqtadan baholash uchun zarurdir. nuqtai nazaridan, belgilangan g‘oyalarga erishish yo‘llari va vositalarini izlash, uning ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy tizimiga mos keladigan inson huquq va erkinliklari ta’minlangan huquqiy davlat va jamiyat qurish.
Huquqiy nigilizm huquqiy madaniyatning antipodi sifatida ishlaydi. Huquqiy nigilizmning mohiyati qonunning rolini inkor etish, turli huquqbuzarliklar uchun asos bo'lgan sub'ektlarning huquqiy xulq-atvoriga e'tibor bermaslikdir. Huquqiy nigilizm, siz bilganingizdek, davlat va huquqni yovuz deb e'lon qiladigan huquq normalari, anarxistik g'oyalarning noto'g'ri oqibati bo'lishi mumkin.
Huquqiy nigilizmni kamaytirish uchun davlat huquqi inson tabiatiga (masalan, uning mulkini ko'paytirish va uni meros qilib o'tkazish zaruriyatiga), axloq haqidagi g'oyalarga (qarindoshlariga qarshi guvohlik bermaslik huquqiga), adolatga zid bo'lmasligi muhimdir. h.k., agar qonun normalari siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy jihatdan to'g'ri bo'lsa va qonunni amalga oshirish sub'ektlarning ehtiyojlarini qondirish jarayoni bilan hal etilmaydigan ziddiyatga kirmasa, jamiyatda huquqiy nigilizm ehtimoli kamayadi. Huquqiy madaniyatni yuksaltirish, huquqiy nigilizmni kamaytirishdan davlat va jamiyat manfaatdor. Bunda huquqiy ta’lim va huquqiy tarbiya muhim o‘rin tutadi.
Fuqarolarning huquqiy ongi va huquqiy faolligi darajasi fuqarolar, mansabdor shaxslar tomonidan huquqni rivojlantirish (bilim va tushunish) darajasida, taqiqlarga rioya qilishga, huquqlardan foydalanishga, huquqlardan foydalanishga e'tibor qaratishda ifodalanadigan elementdir. vazifalar. Har bir sub'ekt quyidagilarga chaqiriladi: huquq jamoat munosabatlari sohasidagi qadriyat ekanligini anglash; qonunni bilish, uning ma’nosini tushunish, qonunning ayrim qoidalarini sharhlay olish, maqsadini aniqlash, qo‘llash doirasini aniqlay olish; olingan huquqiy bilimlarni amaliyotda qo‘llay olishi, o‘z huquqlari, erkinliklarini himoya qilishda qonundan foydalana olishi va qonuniy manfaatlar; qiyin vaziyatlarga dosh bera olish huquqiy holatlar va hokazo.
Qonunni bilish darajasi (hajmi) fuqaroning professional advokatmi, qonun ijodkorligi yoki huquqni muhofaza qilish sohasi xodimimi yoki boshqa faoliyat bilan shug'ullanadimi-yo'qligiga bog'liq.
Professional advokat uchun qonun hujjatlarini puxta bilish zarur. Fuqaro - advokat emas - o'z faoliyati, kundalik hayoti, oilasi uchun zarur bo'lgan minimal huquqiy bilimlardan foydalanadi. Bu, birinchi navbatda, huquq tamoyillari, asosiy normalarni bilishdir konstitutsiyaviy huquq(huquq va erkinliklar, saylov tizimi va boshqalar), mehnat, oila, fuqarolik, tadbirkorlik huquqi, huquq va majburiyatlarning birligini tushunish, ikkalasini amalga oshirishga mas'uliyat bilan munosabatda bo'lish. Fuqarolar yuridik javobgarlikni nazarda tutuvchi va tartibga soluvchi normalarni hamda unga tortishning umumiy tartibini, yuridik va birinchi navbatda jinoiy javobgarlik qaysi yoshdan, savdogarlar uchun - fuqarolik javobgarligini bilishi kerak.
Huquqiy madaniyatning qonunni bilish prezumpsiyasi kabi hodisasi mavjud bo'lib, u shaxsning qonunni bilishi haqidagi farazni (shartli) anglatadi, butun huquqiy tizimning normal ishlashi uchun qabul qilingan va qonunning ajralmas talabi bo'lib xizmat qiladi. madaniyat. Shunday ekan, har bir fuqaro huquqiy madaniyatdan manfaatdor bo‘lishi kerak. Fuqarolar va mansabdor shaxslarning hattoki keng huquqiy bilimlarning mavjudligi hali huquqiy madaniyatning yuksakligidan dalolat bermaydi, chunki nafaqat qonunni bilish, balki huquqiy faollik ham zarur.
Zamonaviy Rossiyada huquqiy davlatchilik va fuqarolik jamiyati asoslarini yaratish jarayonida sodir bo'lgan sifat o'zgarishlari huquqiy faoliyat kontseptsiyasini, uning keyingi rivojlanish omillarini o'rganish zarurligiga kuchli sabab bo'ladi. Siyosiy rejimning demokratik rejimga o‘zgarishi bilan birga hukmron dunyoqarash ham o‘zgarmoqda. Hozirgi vaqtda huquqiy davlat shakllanishining negizida jamiyatimiz va davlatimiz turibdi. Bu davlat va huquqning shunday o'zaro ta'sirini anglatadi, bunda davlat qonunga tayangan holda ichki huquqiy munosabatlarni tartibga soladi, uning markazida inson va fuqaroning huquq va erkinliklari turadi. Bundan tashqari, L.S. Mamut, huquqiy davlat - bu, eng avvalo, davlat tomonidan tashkil etilgan shunday jamiyatki, unda insonning asosiy huquq va majburiyatlari, erkinliklari va majburiyatlari yuksak hurmatga sazovor bo'lgan va konstitutsiya (qonunchilik), davlat hokimiyati institutlari bilan himoyalangan. va qonuniylashtirilgan, unda hokimiyatlar va mustaqillik sudining bo'linishi mavjud.
Bu yo'lda ma'lum qadamlar allaqachon ko'rinib turibdi. Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasi Rossiyani konstitutsiyaviy davlat sifatida belgilaydi. Biroq g‘oyani e’lon qilish va hatto Asosiy qonunda mustahkamlab qo‘yishning o‘zi yetarli emasligini vaqt ko‘rsatdi. Asosiysi, uni har bir insonning kundalik hayotida haqiqatga aylantirib, amalda qo'llashdir. Huquqiy davlatchilikni barpo etish yo'lida Rossiya ko'plab qiyinchiliklar va muammolarga duch keladi. Jamoatchilik munosabatlari sohasidagi o'zgarishlar, umuman olganda, fuqarolarning qadriyat yo'nalishlari tizimidagi o'zgarishlarga olib keldi. Bu fuqarolarning o'zidan kelib chiqadigan ijtimoiy keskinlik, huquqiy nigilizm, huquqiy passivlik, ko'p jihatdan qaror qabul qilishni istamaslik kabi huquqiy xarakterdagi salbiy hodisalarning yangi sharoitlarida o'sishiga yordam berdi. muammoli masalalar va ijtimoiy mojarolar huquqiy usullar. "Mamlakat boshqaruvning totalitar usullaridan voz kechishi bilanoq", V.A. Tumanov, — va huquqiy davlat yoʻliga kirishga harakat qildi... shu zahotiyoq jamiyat huquqiy madaniyatining pastligi oʻzini his qildi, unda oʻnlab yillar davomida qonunga eʼtiborsizlik, uni qadrlash hukm surdi. Demak, mulohazalar ham shunday ko'rinadi: fuqarolar ishonchsiz ijtimoiy soha ijtimoiy o'zini o'zi tashkil qilish uchun juda past qobiliyatni namoyon qiladi. Shaxs ijtimoiy elita uchun mashg'ulotga aylangan siyosiy faoliyatda faol ishtirok etishga to'liq tayyor emas. Bugun biz ruslarning past "tabiiy" huquqiy faolligi va tashabbusi haqida gapirishimiz mumkin. Bu salbiy ijtimoiy-huquqiy holatlar, albatta, Rossiyada huquqiy davlat barpo etish jarayoniga nafaqat qarshilik qiladi, balki to‘sqinlik qiladi.
Aftidan, hozir rus jamiyati ma'lum darajada yaxshiroq qonun va kuchli davlatni shakllantirish uchun zarur manbaga ega. Bunday manbalardan biri tashabbuskorlik, berilgan huquq va erkinliklarni amalga oshirish sohasidagi faoliyatdir.
Bunday vaziyatda fuqarolarning huquqiy faoliyatining ahamiyati yangilanadi, buni huquq va huquqiy munosabatlar sohasidagi faol faollik deb ta'riflash mumkin. Uni bir qator xususiyatlar bilan tavsiflash mumkin. Birinchidan, fuqarolarning huquqiy faoliyati doimo erkin qonuniy xulq-atvordir. Akademik V.S. Nersesyants, “erkin shaxslarsiz, inson huquqlari va erkinliklarisiz qonunning o'zi ham mumkin emas. Zero, huquq erkinlikning zaruriy shakli sifatida odatda mumkin va faqat erkin va mustaqil shaxslar – huquq subyektlari ishtirokida ma’noga ega bo‘ladi. Ikkinchidan, bu toifa qonun bilan faol muloqot qilish bilan tavsiflanadi, bu har bir fuqaroning o'z subyektivligini amalga oshirish orqali davlatning qonun ijodkorligi faoliyatida tizimli ishtirokida ifodalanadi. saylov huquqi. Yuridik adabiyotlarda huquqiy faoliyat ongli, erkin, ichki zarurat, yuqori ehtiyoj va manfaatlar bilan belgilanadigan, fuqarolarning ijtimoiy va psixofiziologik omillar ta'siri ostida shakllangan qadriyatlarni saqlash bo'yicha faoliyati bilan bog'liq. Uchinchidan, fuqarolarning huquqiy faoliyati qonunni hayotga tatbiq etishga psixologik tayyorgarligidan iborat bo‘lib, uning doirasida har bir shaxsda huquqning yuksak maqsadiga mustahkam ishonch bo‘lishi kerak. Bundan tashqari, inson haqiqatan ham huquqqa ega ekanligini va uni muqarrar ravishda amalga oshirishi kerakligini "tushunish" uning psixikasidan o'tib, kelajakda alohida fuqaroning va umuman jamiyatning barqaror psixologik tayyorgarligida mujassamlanadi. Aynan shu ob'ektiv asos fuqaroda huquq sohasidagi o'ziga xos faoliyatni rivojlantirishga imkon beradi. To'rtinchidan, yuridik faoliyat o'z faoliyati davomida umuminsoniy qadriyatlar bilan yaqin munosabatda bo'lishi va fuqarolardan kelib chiqishi kerak.
Demak, huquqiy faoliyatning ushbu belgilari qurilish va mustahkamlash jarayonida yo'naltiruvchi belgi hisoblanadi huquqiy pozitsiyalar huquqiy davlat instituti. Fuqarolar o'rtasida huquqiy faollikning yuqori darajasi barcha darajalarda - mintaqaviydan tortib federal darajagacha qonun ijodkorligi sifatini yaxshilashga, hokimiyat tomonidan huquqiy tartibga solish mexanizmini to'g'ri tartibga solishni o'rnatishga yordam beradi.
Huquqiy davlat qurish sharoitida fuqarolarning huquqiy faoliyati uning rivojlanishining bir qator omillariga ega ekanligini ta'kidlash o'rinlidir. Bu, eng avvalo, huquqiy tarbiya, huquqiy ong va huquqiy madaniyatdir.
Huquqiy tarbiya natijasida fuqaro huquqiy ehtiyojlar, qiziqishlar, munosabatlar, qadriyat yo'nalishlarini tanlab shakllantiradi, bu esa ko'p jihatdan tegishli harakat va xatti-harakatlarni tanlashni belgilaydi. Huquqiy ehtiyoj sub'ektni faollashtiradi, uni huquqiy voqelikni baholashga, u yoki bu tarzda uni qondirishga yordam beradigan huquqiy hodisalar va ob'ektlarga muntazam ravishda e'tibor berishga undaydi.
Huquqiy madaniyat huquqiy faoliyat bilan ham bog'liq bo'lib, inson omili orqali huquqiy davlat qurish sharoitida profilli ahamiyatga ega. Bu toifa fuqarolarning huquqiy faoliyati uchun tashqi asos vazifasini bajaradi. Huquqiy madaniyat nafaqat huquqiy tafakkurning yuqori darajasi, balki barcha huquqiy faoliyatning birdek yuqori sifatidir. Shakllangan huquqiy madaniyat qonuniy va ijtimoiy faol xulq-atvor uchun eng qulay hisoblanadi. P.P.ning so'zlariga ko'ra. Barakov va V.V. Denisenkoning ta'kidlashicha, huquqiy madaniyat ajralmas hodisa bo'lib, uni tashkil etuvchi elementlarning birligida qabul qilinadi: ob'ektiv va sub'ektiv huquq, huquqiy munosabatlar, huquq-tartibot, huquqiy faoliyat, huquqiy ong, qonunga hurmat, huquq sohasidagi faol hayotiy pozitsiya.
Fuqarolarning huquqiy faoliyatini rivojlantirish omillaridan biri sifatida huquqiy ongga kelsak, shuni ta'kidlaymizki, bu toifaga nafaqat "bilim" va "tafakkur", balki tasavvur, iroda, his-tuyg'u, inson ruhi, inson instituti ham kiradi. Huquqiy ong - bu huquqiy normalarni amalga oshirish jarayonida fuqaroning ishonchli ichki tayyorgarligini keltirib chiqaradigan manba.
Binobarin, fuqarolarning o‘zlari tabiiy insoniy tabiatidan kelib chiqib, yuridik faoliyatni qo‘llashning eng to‘g‘ri, real yo‘lini topishlari kerakdek tuyuladi. Bu umuminsoniy qadriyatlarga yaqin bo'lgan taxminiy va kelajakda to'liq aloqadir.
Umuman olganda, fuqarolarning huquqiy faoliyatini rivojlantirish muammosi nuqtai nazaridan quyidagilarni qayd etish mumkin. xarakter xususiyatlari milliy huquqiy mafkuraga xos: birinchidan, u davlatda mavjud barcha ijtimoiy va korporativ guruhlarning fikr va qarashlarini birlashtirish vositasi bo‘lib xizmat qilishi kerak; ikkinchidan, rus xalqining zamonaviy huquqiy mafkurasi o'tmish va hozirgi eng yaxshi narsalarni olishi kerak; uchinchidan, umummilliy huquqiy mafkura aholining barcha qatlamlari uchun tushunarli bo‘lishi, xalqning mentaliteti, milliy odatlari, urf-odatlari, qoliplari, millatning huquqiy yangilik va innovatsiyalarga munosabati tabiati, shuningdek, o‘ziga xos xususiyatlarni hisobga olishi kerak. jamoaviy, jamoat manfaatlarining shaxsiy manfaatlardan ustunligi; to‘rtinchidan, bu mafkura Rossiyaning tarixiy va ijtimoiy taraqqiyotini o‘rganishni faollashtirishi kerak; beshinchidan, mafkuraning asosiy tamoyillari va elementlarining yuqori darajada me'yoriyligi bilan u tegishli huquqiy normalarga aylanishi yoki ikkinchisining rivojlanishiga hissa qo'shishi mumkin; oltinchidan, umummilliy huquqiy mafkura jamiyatda fuqarolarning huquqiy faoliyati kabi huquqiy toifa taraqqiyotining eng muhim moddiy timsoliga aylanadi. N.I. Matuzov dunyoqarashning ikkita toifasini ajratib ko'rsatadi:
Shaxsning huquqiy madaniyati. Jamiyat huquqiy madaniyatining tuzilishi. Huquqiy nigilizm huquqiy madaniyatning antipodi sifatida: bartaraf etish yo'llari. Ukrainada huquqiy nigilizmning namoyon bo'lish sabablari. Huquqiy umumbashariy ta'lim huquqiy madaniyatni rivojlantirish sharti sifatida.
Huquqiy madaniyat - bu inson madaniyatining bir qismi, muayyan jamiyatda (sivilizatsiya) odamlarning ijtimoiy-huquqiy yo'nalishi vazifasini bajaradigan normalar, qadriyatlar, huquqiy institutlar, jarayonlar va shakllar yig'indisidir.
Huquqiy madaniyat madaniyatning biron bir turi (moddiy, ma'naviy va boshqalar) bilan to'liq mos kelmaydi, shuning uchun moddiy va ma'naviy komponentlarning o'ziga xos, o'ziga xos kombinatsiyasini yaratadi. Huquqiy madaniyat siyosiy madaniyat bilan muayyan umumiy chegaralarga ega, chunki davlat, siyosiy munosabatlar sub'ektlari faoliyati huquqiy munosabatlar doirasiga kiradi. Shuningdek, u axloqiy, estetik, diniy va boshqa madaniyat turlari bilan o'zaro ta'sirda ishlaydi.
Huquqiy madaniyatning jamiyat hayotidagi o‘rni ko‘p qirrali. Huquqiy madaniyat insoniyatning uyg'un rivojlanishining o'ziga xos shakli bo'lib, u orqali umumiy ijtimoiy taraqqiyotga erishiladi. Ushbu taraqqiyot shaxsni boyitib, jamiyatni zarur narsalar bilan ta'minlaydigan tegishli huquqiy qadriyatlarni (ijtimoiy nizolarni hal qilish usullari va vositalari, inson huquqlarini ta'minlash institutlari va boshqalar) yaratishni nazarda tutadi. huquqiy sharoitlar tinch va tartibli rivojlanish uchun. Huquqiy madaniyat insoniyat tomonidan to'plangan huquqiy qadriyatlarning yo'nalishi bo'lib, uning barcha elementlari (normalar, huquqiy hujjatlar, institutlar, jarayonlar, rejimlar, maqomlar) inson ruhi, tarixiy tanlovi, mehnati, hayotiy aprobatsiya. Bu tur madaniyat amalda yagona global shakl bo'lib, u orqali milliy huquqiy hodisalarning qiymati va o'ziga xosligi - davlatchilik, huquq-tartibot, huquqiy tizim takrorlanadi.
Huquqiy madaniyat huquqiy ong bilan chambarchas bog'liq, unga tayanadi, lekin nisbatan mustaqil kategoriyadir, chunki. nafaqat jamiyatda sodir bo'layotgan ijtimoiy-psixologik jarayonlarni, balki jamiyat a'zolarining huquqiy ahamiyatli xatti-harakatlarini ham o'z ichiga oladi; yuridik faoliyat qonun ijodkorligi va uning natijalari, qonun ijodkorligi an’analari, umuman huquqiy institutlarning ishlash amaliyoti shaklida.
Jamiyatda huquqiy madaniyatning rivojlanganlik darajasi huquqiy davlatchilikning shakllanishining ko‘rsatkichidir. Jamiyatning yuksak huquqiy madaniyatisiz qonun ustuvorligini ta’minlash mumkin emas.
Qonuniylik va huquqiy madaniyatning o'zaro bog'liqligini ta'kidlash kerak. Umumiy va huquqiy madaniyati past bo‘lgan jamiyatda qonun ustuvorligini tasavvur qilib bo‘lmaydi. Umumiy madaniyatning bir qismi sifatida huquqiy madaniyat huquqiy bilimlarning mavjudligini, huquqning ijtimoiy ahamiyatini tushunishni, qonun talablarini maqsadga muvofiq va adolatli deb baholashni, qonunlarga hurmat bilan munosabatda bo'lishni va ularga ixtiyoriy va ongli ravishda rioya qilishni nazarda tutadi. O'z navbatida, qonuniylik jamiyat madaniyatining shakllanishiga yordam beradi.
Adabiyot beradi turli ta'riflar“Huquqiy madaniyat” tushunchasi. Shunday qilib, V.I. Kaminskaya va A.R. Bu muammoni birinchilardan bo‘lib o‘rgangan Ratinov huquqiy madaniyatga “huquq doirasi, ularning odamlar ongi va xulq-atvorida aks etishi bilan bog‘liq bo‘lgan moddiylashgan va ideal elementlar tizimi” deb ta’rif bergan.
V.P. Salnikov huquqiy madaniyatni shaxsning ham, jamiyatning ham sifat huquqiy holati sifatida qabul qilinishi mumkin bo'lgan, turli davlatlarda tuzilishi mumkin bo'lgan maxsus ijtimoiy hodisa sifatida tavsiflaydi.
A.P.ning so'zlariga ko'ra. Semitkoning ta'kidlashicha, huquqiy madaniyat deganda jamiyatning huquqiy hayotining sifat holati tushuniladi, bu butun ijtimoiy, ma'naviy, siyosiy va iqtisodiy tizim tomonidan shartlangan, huquqiy faoliyat, huquqiy hujjatlar, huquqiy ong va umuman olganda, erishilgan rivojlanish darajasida ifodalanadi. , sub'ektning huquqiy rivojlanish darajasida (alohida, turli guruhlar, butun aholi). ), shuningdek, davlat va fuqarolik jamiyati tomonidan erkinliklar va inson huquqlarini kafolatlash darajasi.
E.V.ning so'zlariga ko'ra. Agranovskayaning ta'kidlashicha, huquqiy madaniyat - bu muhimlik, zarurat, ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan qarashlar, baholashlar, e'tiqodlar, munosabatlar tizimi. qonuniy huquqlar qonunga, qonuniylikka va qonun ustuvorligiga ijobiy munosabatni shakllantiradigan, huquqiy sohada ijtimoiy foydali xulq-atvorni ta'minlaydigan vazifalar.
“Huquqiy madaniyat” tushunchasiga nisbatan boshqa pozitsiyalar ham mavjud. Ammo, ko'rinib turibdiki, barcha ta'riflarda huquqiy madaniyat ijtimoiy hodisa sifatida namoyon bo'ladi, uni shaxs va uning faoliyatisiz, bu faoliyatning progressiv yo'nalishi va ilg'or tafakkurisiz amalga oshirish mumkin emas. Bu tushuncha murakkab va koʻp qirrali hodisadir. Shuni ta'kidlash kerakki, huquqiy madaniyat:
1. muayyan jamiyatning huquqiy institutlari, jarayonlari, shakllari, faoliyatining qiymatini baholashni o'z ichiga oladi. Boshqacha aytganda, u jamiyatning huquqiy qadriyatlarini, huquq sohasidagi ilg'or yutuqlarni tavsiflaydi;
2. mamlakat huquqiy hayotining sifat holatini aks ettiradi. Shuning uchun har bir davlatning o'ziga xos huquqiy madaniyat darajasi mavjud;
3. huquqiy tartibga solishda jamiyat manfaatlari va ehtiyojlarini anglashning oliy shaklidir, shuning uchun huquq ijtimoiy qadriyat, huquqiy boylikning bir turidir;
4. umumiy madaniyatning bir qismidir. Shu bilan birga, u ijtimoiy-madaniy makonda mustaqil, ajratilgan joyni egallaydi;
5. ko'p jihatdan jamiyat axloqiga va huquqiy faoliyat bilan shug'ullanuvchi kishilarning axloqiy sifatlariga bog'liq;
6. huquqiy davlat shakllanishining ajralmas sharti va sharti bo'lib xizmat qiladi va huquqiy jamiyat umuman.
1.2 Huquqiy madaniyatning turlari (shakllari).
Huquqiy madaniyat tashuvchisiga qarab quyidagilar ajralib turadi:
· Jamiyatning huquqiy madaniyati;
· Shaxsning huquqiy madaniyati;
· Kasbiy guruhning huquqiy madaniyati.
Jamiyatning huquqiy madaniyati - bu umumiy madaniyatning bir qismi bo'lib, u insoniyat tomonidan huquq sohasida to'plangan va ushbu jamiyatning huquqiy voqeligi bilan bog'liq bo'lgan qadriyatlar tizimi: huquqiy ong darajasi, huquq rejimi va tartib, qonunchilik holati, yuridik amaliyot va boshqalar.
Huquqiy madaniyat har qanday vaqtda huquqiy voqelikning har bir nuqtasida "mavjud" bo'lib, u bilan to'liq mos kelmaydi, balki unda mavjud bo'ladi. komponent, bu haqiqatning rivojlanish darajasining xarakteristikasi sifatida harakat qilishi mumkin.
Jamiyat madaniyati shaxslar, guruhlar va boshqa huquq subyektlarining ijtimoiy-huquqiy faoliyati natijasidir. U ushbu turdagi faoliyatning va umuman, shaxsning huquqiy madaniyatining boshlang'ich nuqtasi, asosi bo'lib xizmat qiladi.
Shaxsning huquqiy madaniyati - bu jamiyatning huquqiy madaniyati bilan belgilanadigan, uning qonuniy faoliyatini ta'minlovchi shaxsning ilg'or huquqiy rivojlanishining darajasi va xususiyatidir.
Shaxsning huquqiy madaniyati quyidagilardan iborat:
huquqiy ong va huquqiy fikrlash;
qonuniy xatti-harakatlar;
· qonuniy xulq-atvor va huquqiy fikrlash natijalari.
Shaxsning huquqiy madaniyati (umumiy va maxsus - kasbiy) qonuniy xulq-atvorning madaniy uslubini rivojlantirishga yordam beradi, bu quyidagilarga bog'liq holda shakllanadi:
jamiyat huquqiy madaniyati qadriyatlarini o'zlashtirish va namoyon qilish darajasi;
kasbiy faoliyatning o'ziga xos xususiyatlari;
har bir shaxs ijodining individual o'ziga xosligi.
Shaxsning huquqiy madaniyati quyidagilarni nazarda tutadi:
huquqiy bilimlarning, huquqiy ma'lumotlarning mavjudligi. Ogohlik huquqiy jihatdan etuk shaxs (intellektual kesim)ni shakllantirishning asosiy kanallaridan biri bo‘lgan va shunday bo‘lib qoladi;
· to'plangan ma'lumotlar va huquqiy bilimlarni huquqiy e'tiqodlarga, qonuniy xulq-atvor odatlariga aylantirish (hissiy va psixologik kesish);
huquqiy bilim va e'tiqodga asoslangan harakat qilishga tayyorlik, ya'ni. qonuniy ravishda - qonunga muvofiq harakat qilish: o'z huquqlaridan foydalanish, o'z majburiyatlarini bajarish, taqiqlarga rioya qilish, shuningdek, ular buzilgan taqdirda o'z huquqlarini himoya qila olish (xulq-atvor kesish).
Shaxsning huquqiy madaniyati jamiyat a'zosining huquqiy ijtimoiylashuv darajasini, u tomonidan davlat va jamiyat hayotining huquqiy tamoyillarini, Konstitutsiya va boshqa qonunlarni o'zlashtirish va ulardan foydalanish darajasini tavsiflaydi. Shaxsning huquqiy madaniyati deganda nafaqat huquqni bilish va tushunish, balki u haqidagi ijtimoiy qadriyat sifatidagi huquqiy hukmlar, eng muhimi, uni hayotga tatbiq etish, huquq-tartibotni mustahkamlash borasidagi faol ish ham tushuniladi.
Boshqacha aytganda, shaxsning huquqiy madaniyati - bu harakatdagi ijobiy huquqiy ongdir. Shaxsning qobiliyatlari va ijtimoiy fazilatlarini huquqiy tajriba asosida o'zgartirish uning muhim tarkibiy qismidir.
Qonuniy xulq-atvorning madaniy uslubi qonuniy xulq-atvorda printsiplarga rioya qilishning doimiyligi, hayotiy muammolarni hal qilishning o'ziga xos xususiyatlari bilan tavsiflanadi, bu huquq normalari bilan belgilangan chegaralar doirasida qonuniy xulq-atvor variantini tanlash xususiyatlarida ifodalanadi.
Kasbiy huquqiy madaniyat - bu maxsus ta'lim va amaliy tayyorgarlikni talab qiladigan yuridik faoliyat bilan professional ravishda shug'ullanadigan kishilar jamoasiga xos bo'lgan madaniyat shakllaridan biridir.
Kasbiy huquqiy madaniyat kasbiy faoliyatning tegishli sohalarida huquqiy hodisalarni bilish va tushunishning yuqori darajasi bilan tavsiflanadi. Shu bilan birga, har bir advokatlik kasbining o'ziga xos xususiyatlari mavjud bo'lib, bu uning turli vakillarining (sudyalar, prokurorlar, huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari, yuridik maslahatchilar, advokatlar va boshqalar) huquqiy madaniyatining o'ziga xos xususiyatlarini belgilaydi. Bundan tashqari, masalan, militsiya xodimlarining kasbiy madaniyat darajasi har xil. Oddiy va bosh va qo'mondonlik tarkibi, turli politsiya bo'linmalari xodimlarining huquqiy madaniyatida farqlar kuzatilmoqda: jinoiy, jamoat xavfsizligi, transport, davlat avtomobil inspektsiyasi, xavfsizlik, maxsus politsiya. Avtomobil inspektsiyasi xodimlarining kasbiy madaniyati jinoiy politsiya bo'limi xodimlarining o'xshash madaniyatidan farq qiladi va hokazo. Umumiy qonuniyat mavjud: militsiya xodimlarining kasbiy madaniyati darajasi, qoida tariqasida, qanchalik yuqori bo'lsa, ular huquq sohasida amalga oshirilayotgan faoliyatga qanchalik yaqin bo'ladi.