Mundarija I. Bob. Erkin vohidov va o‘zbek tarjimachilik taraqqiyoti

1.2. Gyote va Erkin Vohidov ijodiy ruhiy uyg‘unligi
O’zbek adabiyoti namoyandalarining kecha va bugunda qilgan ulkan mehnatlari xalqimizning she’r xazinasiga kishilik zexni va dahosining g’oyatda barkamol asarlarini qo’sha oldi. Iste’dodli shoir Erkin Vohidov asliyat she’riyati bilangina emas, jahon xalqlari adabiyotidan qilgan qator tarjimalari ham mashhur. Uning mehnati tufayli bugungi o’zbek kitobxoniga Yesenin, F.SHeller, Iqbol, Ulfat, R.Hamzatov, L.Ukrainka, A.Bilok singari barkamol rus shoirlarining asarlari qadrdon va yaqin bo’lib qolgan, ijod maktabiga aylangan.
O’zbek shoirining iqtidori va qalami Navoiylar asos solgan gulshanga nemis shoiri Yohann Volfgang Gyoteni ham olib kirdi. Gyotening jahon adabiyotida yuksak qadrlanib kelgan asari “Faust” she’riyatimiz uchun o’lmas mulkka aylandi.
Erkin Vohidovning “Faust”i ijodiy erkinligi va filologik puxtaligi bilan o‘zbek tarjimachiligida tamomila yangi tajriba edi. Tarjimon A. Sokolovskiy va N. Xolodovskiylarning ruscha tarjimalaridan foydalangan. Erkin Vohidov o‘z tarjimasida bir emas, balki bir necha manbaga tayangan. Bundan tashqari, uning tarjimasi ijodiy asardir.
O’zbekcha “Faust”ni uning asl nemischa asliyat bilan ham qiyoslash mumkin. Negaki, Erkin Vohidov asarning bir nechta ruscha tarjimalaridan foydalangan ekan, bu bilan o’ziga qandaydir yig’ma, oraliq “tanqidiy tarjima matni” tuzib olishni maqsad qilib qo’ymagan. Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, Boris Pasternak tarjimasi bosh manba, asos qilib olingan. Ana shuning uchun biz ishimizni Erkin Vohidov va Posho Ali Usmon tarjimalari qiyosida ko’rib chiqdik.
“Faust”ning o’zbekcha tarjimasi o’zining badiiy qimmati, ma’nosi san’ati bilan fojianing mavjud barcha turkiy tarjimalari orasida eng yaxshilardan biri, balki a’losidir.
“Faust”ga yozilgan “Bag’ishlov” Gyotega xos yuksak did bilan o’girilgan, unda oktava (sakkiz misrali she’r 1-3-5 va 2-4-6 misralar qofiyalanib, 7-8 satrlar juft qofiya-masnaviy bo’lib keladi) talabiga rioya qilingan.
Tarjima qilingan asarlarda izohlar berish, oddiy kitobxonga qorong’i bo’lgan ilmiy, falsafiy, diniy, afsonaviy tushunchalarni sharhlash, birinchidan, asar mazmunini o’quvchiga to’la yetkazishga xizmat qilisa, ikkinchidan, bu o’sha asar muallifining bilim darajasini namoyish qiladi. Gyote “Faust”dek shoh asarni yaratishda juda ko’p tarixiy manbalardan, yunon, rim, yahudiy, ba’zan hatto fors afsonalaridan ham mo’l-ko’l foydalangan.
Ayrim hollarda Pasternak matnining mazmunini oqizmay-tomizmay o’girishga berilib ketganda Erkin Vohidov Gyotedan uzoqlashgan. Tarjimada asliga monand muqobil so’z topish, uni o’z o’rnida qo’llay bilish tarjimondan mahorat va did talab qiladi. “Teatr muqaddimasi” qismidan shoir tilidan aytilgan quyidagi misrani olish mumkin:
Б. Пастернак:
Пусть мысль твоя, когда она зреет,
Предстанет нам законченно честа.
Наружный блеск рассчитан на мгновенье,
А правда переходит в поколенья¹.
E.Vohidov:
Bas, o’ylar toshqinin tindirolsak biz,
Mukammal go’zallik shunda tug’ular.
Jilvaning umridir bir lahza faqat, -
Avlodlarga qolur haqiqiy san’at.²
P.Usmon:
Necha yillar o’tib topadi qaror,
Inson zakosi-la yaralgan san’at.
Joziba oniydir, chin san’at xalos
Avlodlar nazdida topadi ixlos³.
Gyote das Echte (“haqiqiy narsa”) deganda haqiqiy san’atni nazarda tutadi. Pasternak uni mavhum “правда” tushunchasi bilan bersa, E.Vohidov “haqiqiy san’at” deb ma’noni konkretlashtiradi – bu asl nusxaga to’la muvofiq bo’lib, P. Usmon bu so’zni “chin san’at” tarzida tarjima qiladi. Shuningdek, E. Vohidov “мысль” so’zini aynan “o’y” yoki “fikr” deb qo’ya qolmaydi, balki obrazli qilib, o’ylar toshqini degan ibora bilan o’giradi. P. Usmon esa asliyatga yaqin borib, badiiylashtirgan holda, “necha yillar o’tib topadi qaror ” deb beradi.
Xuddi shunga o’xshash –
Пастернак:
Кропанье пошлостей – большое зло,
Вы этого совсем не сознаете.
Бездарных и проходимцев ремесло,
Как вижу я, у нас в большом почете.⁴
E. Vohidov:
San’atda kosiblik – koziblikka teng,
Nahot odatiydir sizga bu holat.
Bu yerda noqobil qalamkashlarning
Hurmati balandga o’xshar bag’oyat.⁵

P.Usmon:

Unday asarning g’alizligin sezmaysiz nahot,
Chin san’atkorni etmaydi u o’ziga asir!
Noshud janoblar ijod etgan har bir naqorat
Dono bir hikmat misol etar sizlarga ta’sir.⁶
Birinchi misra – “Кропанье пошлостей – большое зло” (bo’lmag’ur narsalarni yozish g’irt bema’nilikdir) so’zlarini birma-bir aynan o’ziday ag’darish uchun hech qanqay mahorat hojat emas, ammo bundan “San’atda kosiblik – koziblikka teng” degan hikmat chiqarish uchun Erkin Vohidovning tadbiri kerak. Olmonshunos olim va tarjimon Posho Ali Usmonda esa to’g’ridan-to’g’ri tarjima orqali ma’no jihatdan juda yaqin borganligini ko’ramiz.

“Teatr muqaddimasi” tarjimasida ba’zi saktaliklar (kamchilik, me’yordan chetga chiqish) ham uchraydi.

Пастернак:
Я вам сказал, что нам во благо.
Вы и варите вашу брагу.
Без разговоров за котел!⁷
E. Vohidov:
Bizga nima kerak sizlarga ayon,
Sizdan shinni qilish – bizlardan qozon.
Tezgina kirishing, fursat kutmaydi.⁸

P.Usmon:
Ma’lumingizkim, orzuimiz ayni shu tob

Sipqormoq o’tkir, safoli bodai nob;
Paysalga solmay, kirishing ishga darhol!⁹
Asl nusxadagi stark Getränke (“o’tkir ichimlik”) Pasternak tarjimasida “брага” (“bo’za, xonaki pivo”)ga; E. Vohidovda “shinni”ga; P.Usmonda “o’tkir, safoli boda” ga aylanaga. Kontekstdan ma’lum bo’ladiki, “o’tkir ichimlik” deganda direktor tomoshabinni maftun qiladigan asarni nazarda tutadi. Брага asl nusxaga sal yaqinlashsa-da, “shinni” direktorning tiliga sira yopishmaydi. Posho Ali Usmon tarjimasigina asliga monand.
Umuman, “Teatr muqaddimasi”, ba’zi bir kamchiliklarga qaramasdan, yaxshi tarjima qilingan. Pasternak bilan jasurona bellashgan Erkin Vohidov o’ziga xos fusunkor lirik misralar yaratadiki, ularga munosib baho bermoq darkor. “Jilvaning umridir bir lahza faqat, “Kulgi – zar, ko’chada yotmas, azizim”, “Do’stim, har hunarning o’z amali bor, taxtaga arra-yu, temirga sandon” kabi hikmatona misralar o’quvchining xotirasida muhrlanib qoladi. ”Faust”dek durkun san’at asarining falsafiy-lirik ma’nosini kitobxonga yetkazishning o’zi kattakon san’at.
“Arshi a’lodagi debocha” sahnasida tangri, farishtalarning mutasaddilari Rafoil, Jabroil va Mikoil hamda Mefistofel ishtirok etadi. Uch maloika har doim harakatda va rivojlanishda bo’lgan koinotga hamdu sanolar o’qiydi.o’z-o’zidan ma’lumki, afsonaviy maloikalar koinotni emas, balki uning “yaratuvchisi” bo’lga tangrini madh etishlari zarur edi. Bu yerda esa, aksincha, Gyote ularning madhiyasi orqali o’zining koinot haqidagi fikrini izhor etadi. Bizningcha, tangri deganda tabiatni nazarda tutadi. Lekin buni muallif ochiq ayta olmaydi, u yashagan sharoit majoziy tarzda fikr yurutishni taqoza etardi. Maloikan rafoil tilidan barcha jonli mavjudotga hayot baxsh etuvchi quyosh madh etiladi. Rafoil monologining keyingi to’rt misrasi shunday:
Пастернак:
Дивятся англы господни,
Окинув взором весь предел.
Как в первый день так и сегодня
Безмерна слава божьих дел.¹⁰
E. Vohidov:
Hayrat nigohini tikmish malaklar,
Ajabkim, kuch bermish belgisiz dunyo.
Yaralmish onidin to bu dam qadar
Mangu musharrafdir suniy taolo!¹¹
P. Usmon:
Maloik ahliga qudrat-nigohi,
Hech kim bilmas qayda uning asrori;
Nechuk topmish esa azaldan qaror
Hozir ham o’shanday cheksiz, purviqor.¹²
Asl nusxaning mazmuni shunday: “Uning (Quyoshning) nigohi farishtalarga kuch baxsh etadi, vaholanki, ularning hech qaysisi buning mohiyatiga tushunmaydi; bu bepoyon ulug’ ishlar (borliq) azaldagidek purviqor (yani dunyo avvaldan qanday mavjud bo’lsa, hozir ham shunday)”, demoqchi Gyote. Lekin Pasternak ham, Erkin Vohidov ham shoirning fikrini chetlab o’tishgan. Darvoqe, Gyotening bu ajib misralari Posho Ali Usmon tarjimasida ancha tuzuk berilgan.
Asl nusxada bepoyon koinotning purviqorligi kuylansa, B. Pasternakda va E. Vohidovda tangrining “musharrafligi” tarannum etiladi. Bunday deyish buyuk Gyotening dahriyligini inkor qilish bo’lardi. Muallif Rafoil, Jabroil va Mikoil kabi afsonaviy obrazlardan voqeylikni bayon qiluvchi shartli majoziy obrazlar sifatida foydalanadi, Tangri va Mefistofel ham shunday obrazlarning prototipidir.
Jabroil, Mikoil, tangri va Mefistofel monologlari bag’oyat go’zal tarjima qilingan. Masalan, Mefistofel bilan Tangri diologlari E. Vohidovdan ko’ra P. Usmon tomonidan shoirona yuksak mahorat bilan o’girilganligiga quyidagi chaqmoq misralar dalildir:
Mefistofel:
Gapirmayman yulduz, sayoralardan,
so’zlayman yer uzra ovoralardan.
Inson – koinotda kichkina xudo,
Shunday yaralagan u azal iptido.
U balki tuzukroq yashardi bukun,
Sen solmagan bo’lsang ko’ngliga uchqun.
O’sha uchqunni u aql deb atar,
Kuni u tufayli hayvondan battar…¹³

Mafistofel:

Quyoshu koinot menga qorong’u, valek u.
Kishilik dunyoning – kichik xudosi,
Lek o’zgarmas holi, ohu nidosi,
Bermasayding unga yog’du samoviy
Yahsardi boyaqish inson binoyi;
Sen bergan yog’duni der ruh, zakovat,
Shu bois hayvondek kechirar hayot.¹⁴
Tangri:
Arzing shumi? Yana o’sha eski gap!
Bir ishkal topursan har ishda, ajab!
Ro’zi olamdin sen, demak, norizo?¹⁵
Tangri:
Boshqa aytar gaping yo’q erur nahot?
Topganing shikoyat, nuqul shaytonzot.
Hech ne bo’lmay maqbul, noliysan chunon.¹⁶
Mefistofel:
Tangrim, olamingda ish juda rasvo!
Shu uqubatda yasharki odam –
Rahmim kelar unga hatto mening ham.¹⁷

Mefistofel:

Ha, Tangrim! G’amxona ekan bu jahon.
Aftoda, xor-zordir inson bolasi;
Dilimni ezadi uning nolasi.¹⁸
Nemischa asliyatning ruscha tarjimasidan Erkin Vohidov o’zbek tiliga o’girganda, yana bir karra erkinlikka yuz tutush monologning ma’nosini birmuncha o’zgartirishga sabab bo’lgan.
E. Vohidov:
Men-ku avlo ulamolardan,
Tabiblardan, fuzalolardan,
Bular ichra jin urmagan kam,
Menda-chi, dars olur jinlar ham.¹⁹
Erkin Vohidov tarjimasi mazmunan asl nusxadan ancha-muncha uzoqlashgani satriy tarjimadan ko’rinib turibdi. Bunda matnni tarjima qilishdan ko’ra uni talqin etish, asarni o’zimizning tushuncha va tasavvurlarimizga moslashtirishga o’xshab ketadi. Tarjimada yevropacha kolorit saqlanmagan: yurist va magistrlar “ulamayu fuzalolar” deb olingan. Ma’lumki, ulamo–olimlar, bilimdonlar; fuzalo–fazl egalari, olimlar degan so’z–bularning hech qaysisis ham magistr (ilmiy darajaga ega bo’lgan gumanitar fanlar muallimi) va yurist (huquqshunos), so’zlariga ekvivalent bo’la olmaydi. Bundan tashqari, mazkur so’zlarni qo’llash, chamasi, sal me’yordan oshgan ko’rinadi. Bu esa Gyote asarining kontekstiga sharqiy tus beradi. Holbuki, yevropalik shoirning asari o’zining yevropacha uslubi bilan mukammal bo’ladi.