Mundarija : Kirish: I – bob: Fe`l haqida ma`lumot 1 Ingliz va o`zbek tillarida fe`l 1,2

Bitiruv malakaviy ishimning ilmiyligi va amaliy ahamiyati.
- bitiruv malakaviy ishning ahamiyati shundaki, mazkur bitiruv ishdagi materallar qiyosiy grammatika mashg`ulotlarida, amaliy grammatika mashg`ulotlarida foydalanish mumkin. Mavzuga oid barcha adabiyotlarni to`plash va ular asosida o`timsiz fe`llarni sintaktik – semantik qatlamlarini o`rganib chiqishdan iborat. Shu sohada ish olib brogan olimlarning fikriga tayangan holda “hozirgi zamon ingliz va o`zbek” tillarida o`timsiz fe`llarni badiy adabiyotdan olingan misollar asosida tahlilni amalga oshirish muhim ahamiyatga ega.
Bitiruv malakaviy ish – Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati shundan iboratki bitiruv ishidagi materiallardan o`quv qo`llanmalar tuzish, tadqiqot izlanishlar natijasida to`plagan materiallar leksikologiya, amaliy grammatika so`zlashish nutqini o`stirishda, o`quv qo`llanmalar tuzishda keng qo`llanilishi mumkin.
I – bob: Bitiruv malakaviy ishimning birinchi bobida ingliz va o`zbek tillaridagi so`z turkumlari haqida qisqacha ma`lumot berdim. Ingliz va o`zbek tillaridagi fe`l va uning turlaridan o`timsiz va o`timli fe`llar haqida to`xtalib o`tdim. Bundan tashqari hozirgi zamon ingliz va o`zbek tilidagi o`timsiz fe`llar haqidagi olimlarning fikrlarini, qarashlarini ularni gapda sintaktik vazifa bajarib kelishini misollar asosida yoritishga harakat qildim. Holatni yoki turg`unlikni bildiruvchi leksik-semantik guruhlarga kiruvchi o`timsiz fe`llar haqida to`xtalib o`tdim. Bundan tashqari harakatni bildiruvchi leksik – semantik guruhga kiruvchi fe`llar to start, to go, to come, to arrive, to march, to jump kabi fe`llarni tashqi muhitga bo`lgan ta`sirini ifodalovchi fe`llar haqida yoritib berishga harakat qildim. Tashqi muhitni ifodalovchi fe`llar quyidagilar: to laugh, to cry, to smile, to sorrow.
II – bob: Bitiruv malakaviy ishimning ikkinchi bobida o`timsiz fe`llarning tahlili va ish – harakatning obyektga yo`naltirilishi o`timsizlik hodisasi ro`y beradi. O`timsizlik – fe`l birikmalari vositasida ham ifodalanishi mumkin. Hozirgi zamon ingliz tilidagi o`timsiz fe`llarning o`timli fe`llarga o`tishi oson. Deyarli hamma o`timsiz fe`llar ot bilan ishlatilishi natijasida o`timlilashib kauzativ ma`noga ega o`timsiz fe`llar gapning egasi bilan bevosita aloqador bo`ladi. O`timli fe`llar esa avval to`ldiruvchi bilan keyin ega bilan birikadi. Bundan tashqari o`timsizlikni fe`l birikmalari bilan ifodalanishi haqida to`xtalib o`tdim. Ingliz va o`zbek tillaridagi fe`l birikmalarni misollar asosida ko`rib o`tamiz.
She began to make bed – U o`rin solishni boshladi.
His coffee grew cold – Uning kofisi sovib qoldi.
She tried not smile too much – U ko`p kulmaslikga harakat qildi.
O`zbek tilida bunday fe`llarga afsus chekmoq, azob yemoq, ajrim bo`lmoq, abgor bo`lmoq va shunga o`xshash birikmalar kiradi. O`timli, o`timsizligi teng huquqli bo`lgan ikki xil ma`noli fe`llar deyiladi.
To move – siljimoq – siljitmoq
To stop – to`xtamoq – to`xtatmoq
To finish – tugamoq – tugatmoq
Bundan tashqari bitiruv malakaviy ishimning II – bobida o`timli, o`timsizlikning birlamchi va ikkilamchiligi haqida to`xtalib o`tdim. Fe`lning o`timli, o`timsizlikka aylanish darajasiga qarab, fe`llar birlamchi o`timli, birlamchi o`timsiz, ikkilamchi o`timli va ikkilamchi o`timsizlarga bo`linadi.
Turli tillarning semantikasiga ko`ra ba`zi fe`llar otimlilikni, ba`zilari o`timsizlikni anglatadi. Ingliz tilida come, live, sleep. O`zbek tilida kelmoq, yashamoq, uxlamoq kabi fe`llar birlamchi o`timsiz fe`llardir. Ular egani to`g`ridan –to`g`ri aniqlaydi. Ikkilamchi o`timli, o`timsizlik turli yo`llar bilan ifodalanadi.
O`timli, o`timsizlik bilan aloqador bo`lgan so`z yasovchi morfemalar fe`l negiziga qo`shilish natijasida
Fe`lga nisbat formalarini yasovchi Grammatik morfemalar natijasida
Sintaktik usul bilan yangi ma`no yasash natijasida ikkilamchi o`timsizlik yuzaga keladi
II – bobimizning so`ngida ikki funksiya bajaradigan fe`llar haqida to`xtalib o`tdim. Suffikslar ma`lum nisbat bilan aloqador bo`lgan birnecha suffikslarni qo`yish mumkin. Nisbat yasovchi suffiks bir vaqtning o`zida ikki funksiya bajarib keladi.
Fe`l yasaydi
Nisbat yasaydi.
Fe`l yasovchi funksiyaga –lan va –lash suffikslarini kiritish mumkin. Nisbat yasovchi funksiyaga kauzativ o`timli fe`l yasovchi –m suffiksini kiritish mumkin. to`latmoq, o`ynatmoq
I- bob – Ingliz va o`zbek tillarida so`z turkumlari haqida.
So`zlar bir- biridan ma`no va Grammatik xususiyatlari jihatidan farq qiladi. Ba`zi so`zlar mustaqil ma`no ifodalay olsa , ayrimlari boshqa so`zlar bilan birgalikdagina ma`lum Grammatik ma`noni ifodalab, o`zicha mustaqil ma`no bildirmaydi, shu sababli mustaqil qo`llana olmaydi. Shunga ko`ra so`zlar uch turkumga ajratiladi:
Mustaqil so`zlar (ot, sifat, son, olmosh, fe`l, ravish)
Yordamchi so`zlar (ko`makchi, bog`lovchi, yuklama)
Undov so`zlar va taqlid so`zlar:
J. Bo`ronovning fikricha – ingliz va o`zbek tillarida fe`l so`z turkumi harakat yoki holatni bildirib, zamon, aspekt, mayl, nisbat, perfekt va boshqa grammatik kategoriyalarga ega bo`lgan so`z turkumi fe`l deyiladi. Fe`l – asosan shaxs faoliyatini ko`rsatib keladi. Fe`llarning aniq va noaniq formalari (finite and non-finite forms of the verb). Fe`l formalari gapda tuslanib yoki tuslanmay kelishiga ko`ra aniq yoki predikativ forma va noaniq yoki predikativ bo`lmagan formaga bo`linadi. Shaxs, zamon, son va mayl kategoriyalarida o`zgarib, gapda kesim vazifasida keluvchi fe`l formalari fe`lning aniq yoki predikativ formalar deyiladi. Harakat yoki holatni umuman ko`rsatish bilan birga qisman belgi yoki predmetlashganlikni ko`rsatib keluvchi fe`l formalari fe`llarning noaniq yoki predikativ bo`lmagan formalari deyiladi. Fe`lning noaniq formalari harakat yoki holatni gapning egasi bilan bog`lanib emas, balki undan ajralgan holatda, o`z - o`ziga ko`rsatib kelishi mumkin.
Fe`lning – noaniq formalari odatda shaxs-son, zamon, mayl kabi kategoriyalarini to`g`ridan-to`g`ri ko`rsatmaydi. Bu formalarga hozirgi ingliz tilida infinitiv, sifatdosh gerundiy kiradi. Fe`llarning aniq formalari gapda kesim vazifasida keladi, noaniq formalari ega gapda kesim bo`la olmaydi. Balki uning bir qismi vazifasida kelishi mumkin. fe`l strukturasi (verb structure) yasalgan fe`llar qo`shma yasama fe`llar deyiladi.
Predmetning harakatini va jarayon tarzidagi holatini bildirgan mustaqil so`z turkumi fe`l deyiladi. Fe`l nima qlmoq? so`rog`iga javob bo`ladi. Yozmoq, o`qimoq, bormoq, kelmoq, topmoq kabi. Fe`llar shaxs va predmetlar harakatini ifodalash bilan birga turlicha holatini, belgining o`zgarishini ham harakat tarzida anglatadi.
O`zbek tilida harakat va holat ma`nosi doim fe`llar orqali ifodalanavermaydi. Otlar ham mavhum harakat va holatni anglatadi. Fe`l ish-harakatning biror bajaruvchi tomonidan ma`lum vaqtda bajarilganligini bildiradi. Fe`llar ham boshqa so`z turkumlari kabi sodda, yasama va qo`shma fe`llarga bo`linadi. Sodda yoki tub fe`llar. Bir o`zakdan iborat bo`lgan fe`llar sodda fe`llar deyiladi.
Masalan: to come, to see, to work, to bright, to draw va boshqalar.
Fe`l, zamon, shaxs, nisbat kabi grammatik kategoriyalarida kelgan kategorial grammatik suffekslar uning strukturasini o`zgartirmaydi, ya`ni fe`llar sodda fe`ligicha qoladi. Masalan: Work – worked , works-working. Yasama fe`llar o`zak va affikslarning qo`shilishidan yasalgan fe`llar yasama fe`l deyiladi. Qo`shma fe`llar ikki yoki undan ortiq o`zaklarning o`zaro qo`shilishidan yasalgan qo`shma fe`l deyiladi. Qo`shma fe`llarga boshqa suffekslar qo`shilishi natijasida harakat bilan bajaruvchi orasida aloqa gapda fe`lning shaxs-son shakllar orqali egaga tobeligining ko`rsatadi .Fe`l biror holat belgining o`zgarishini bildirishi jixatidan sifatga zid qo`yiladi. Fe`l faol o`zgarishi jarayonidagi harakat va xolatni ma`lum vaqt bilan bog`liq tarzida ifodalaydi. Bu uning zamon shakllarida ko`rinadi. Fe`l- gap tizimida ot kabi sintaktik asos bo`lib xizmat qiladi. Fe`llarida uyushtiruvchilik xususyati kuchli bo`lib, ko`pincha boshqa so`zlarni o`ziga ergashtirib, uni boshqarib keladi.
Gapning ikkinchi darajali bo`laklari xol va to`ldiruvchi asosan fe`lga bog`lanadi. Ma`no xususyatiga qarab, fe`llar ikki turga bo`linadi:
1).Mustaqil fe`llar 2). Yordamchi fe`llar
Mustaqil fe`llar harakat va holat ma`nosini mustaqil ravishda bildiradi, fe`lga xos barcha grammatik xususyatlarga ega. Yordamchi fe`llar mustaqil fe`llarga birikib, xilma-xil ma`no anglatgan formalar xosil qiladi: o`qib chiqdi, cho`chib ketdi, o`qib beradi, o`qiy boshladi kabilar.
Yordamchi fe`llarning bir turi deb qaraluvchi to`liqsiz fe`llar asosan fe`lning analitik zamon shakllarini yasashda xamda ot kesimning bog`lama qismi vazifasida qo`llaniladi.
Fe`l- nisbat, mayl, zamon va shaxs-son kabi grammatik kategoriyalari predeaktiv munosabati ifodalanishining asosiy shakllariga kiradi. Fe`lning o`timli va o`timsizligigi, bo`lishili va bo`lishsizligi shakllari ham uning o`ziga xos xarakterli belgilaridandir. Fe`llar bo`lishli va bo`lishsiz shaklda bo`ladi. Fe`lning bo`lishli shakli harakatning bajarilishi xaqida tasdiqni bildirsa, bo`lishsiz shakli esa harakatning bajarilishi haqida inkorni bildiradi.
Masalan: yozaman, -yozmayman, o`qiyman,- o`qimayman. Fe`lning bo`lishli shakli maxsus affiksga ega emas. Bo`lishsiz shakli ega maxsus affeksga ega emas. Bo`lishsiz shakli esa maxsus grammatik vositalar orqali hosil qilinadi.
1). Fe`l asosiga – ma, affiksini qo`shish bilan.
Bu affiks fe`l shakllarida inkor ma`nosini ifodalovchi asosiy morfologik ko`rsatgich xisoblanadi.-ma affiksi bilan yasalgan bo`lishsiz shaklda xarakatning bajarilmasligi , bajarilmayotganligi ifodalanadi: Masalan: Uning havas bilan ishlayotganligini ko`rib indamadi. 2). Emas- yordamchi bilan: emas –yordamchisi asosan gap affikili sifatdan va moqchi- affikisi kelasi zamon fe`lining bo`lishsiz shaklini xosil qiladi. Masalan: 1).U xalqni , kalxozni aldamoqchi emasdi.2).Urushga qatnashganlar unitilmaydi. 3).yuq- yordamchi bilan hosil qilinadi . Bu yordamchi asosan –gan, -yotgan affiksli sifatdoshlarga qo`shilib, bo`lishsiz shakl xosil qiladt Masalan: Bu asarni hech kim o`qiyotgani yuq. 4). Na----na –inkor yuklamasi yordamida ifodalanadi. Bu yuklama bo`lishli fe`l bilan ishlatiladi. Bo`lishsizlik ma`nosi ifodalanadi.