Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

So‘z birikmasi qoliplarining oraliq shakllari xususida. O‘zbek tilshunosligida oraliq sintaktik qoliplar muammosi ilk bor tilshunos M.Qurbonova tomonidan qo‘yildi.¹
Mohiyat e’tibori bilan oraliq sintaktik qolip lisoniy darajalanishning bir ko‘rinishidir. O‘zbek tilshunosligiga darajalanish qonuniyatini olib kirgan O.Bozorov va Sh.Orifjonovalar uni bir sathga mansub turli til hodisalari misolida tadqiq qilishgan edi.² Ular bir necha lisoniy birliklardan birining boshqasiga (masalan, kichik-o‘rta-katta, tor-o‘rta-keng) ma’noviy darajalanish asosida munosabatda bo‘lishini asoslashib, uning qonuniyat ekanligini isbotlashgan edi. Buni shartli ravishda darajalanishning gorizontal yo‘nalishdagi ko‘rinishi sifatida ham baholash mumkin. Biroq, shuni alohida ta’kidlash lozimki, “falsafa va mantiqda borliqdagi umumiylikning xususiylashuvi, xususiyliklarning aqliy yo‘l bilan umumiylikka munosabatini tiklash ham turli bosqich va darajalarga ega bo‘ladi.³ Masalan, “daraxt” umumiyligi “o‘rik daraxti” xususiyligigacha “mevali daraxt”, “mevasiz daraxtlar” oraliq bosqichini quyiga qarab bosib o‘tadi. Demak, “daraxt” umumiyligidan “daraxt” xususiyligiga quyilash yoki, aksincha, keyingisidan yuqorilash bir necha bosqich orqali amalga oshadi. Bu darajalanish umumlashtirish yoki xususiylashuv bosqichlari bo‘lib, uni vertikal yo‘nalishidagi darajalanish sifatida qarash mumkin.
Har qanday umumiylik nutqiy voqelanishgacha pog‘onama-pog‘ona xususiylashar ekan, quyilashgan sari har xil o‘zga hodisalar tajallilari bilan boyib boradi. Bu boyish esa birlikning tub mohiyatini qorong‘ilashtiradi. Vazifasi umumlashtirish bo‘lgan tadqiqotchi bu tajallilarni chetlatish bilan mashg‘ul bo‘lsa, umumiylikning nutqiy voqelanishini tadqiq qiluvchi uchun tajallilarning birikish qobiliyatlari, qonuniyatlari va har bir tajallining funksional tabiatini oydinlashtirish birlamchi ahamiyat kasb etadi.
So‘z birikmasi umumiy sintaktik qolipi tilning yuqori sathiga – sintaksisga daxldor hodisalar bo‘lib, tom ma’nodagi lisoniy sintaktik mohiyatlardir. Umumiy sintaktik qolip, uning tip va turlari sintaksis sathidan quyi tushmagan bo‘lib, mavhumlashtirishning yuqori bosqichida tursa-da, o‘zaro umumiylik va xususiylik munosabatida bo‘ladi. Qolipning turlari lisonda sintaktik sathning quyi sarhadidan joy oladi. Muayyan sintaktik qurilmalarga aylangunga qadar qolip turlari ham ularni to‘ldiruvchi lug‘aviy birliklarning umumlashish qobiliyatiga bog‘liq ravishda bir necha oraliq bosqichlarni bosib o‘tadi. “Umumiy shakl bilan xususiy shaklning orasida qancha oraliq shakllarning mavjudligi xususiy qo‘llanishda bevosita voqelangan umumiylik sintaktik sath umumiyligidan qancha uzoqda turishi bilan bog‘liq. Shuning uchun M.Qurbonova Karimning kitobi xususiy so‘z birikmasini [Ism^{qaratqich kelishigi}Qism^{egalik qo‘shimchasi}] qolip turi bilan bog‘lovchi oraliq shakllar kitobning muqovasi so‘z birikmasini bu umumiy shakl bilan bog‘lovchi oraliq shakllardan bir bosqichga farq qilishini ta’kidlaydi.
[Ism^{qaratqich kelishigi}Qism^{egalik qo‘shimchasi}] qolip turining Karimning kitobi va kitobning muqovasi muayyan so‘z birikmalarigacha bo‘lgan oraliq bo‘g‘inlarni farqlash masalasiga izchil yondashuv uning boshqacharoq talqiniga olib keladi. Chunki ikkinchi oraliq qolip sanalgan [Turdosh ot^{qaratqich kelishigi} Q turdosh ot^{egalik qo‘shimchasi}] bo‘g‘ini bevosita Karimning kitobi so‘z birikmasini voqelantira olmaydi. Zero, oraliq qoliplardagi “Turdosh ot^{qaratqich kelishigi}” uzvini ham, “Atoqli ot^{qaratqich kelishigi}” uzvini ham Karimning so‘z shakliga daxldor qilib qo‘yish ma’qul emas. Qolip oraliq bo‘g‘inlardagi “Turdosh ot^{qaratqich kelishigi}” uzvi “Atoqli ot^{qaratqich kelishigi}” uzvi bilan bir qatorga qo‘yilsa, izchillik vujudga keladi va har ikkala hosilaning [Ism^{qaratqich kelishigi}QIsm^{egalik qo‘shimchasi}] qolip turidan bir xil “uzoqlikda” ekanligi ma’lum bo‘ladi:

1.[Ism ^qaratqich kelishigi.... 2.[Ot^qaratqich kelishigi.... 3.[Aniq ot^qaratqich kelishigi.... 4.[ Turdosh ot^qaratqich kelishigi.... 5.[Yakka ot^qaratqich kelishigi.... 6.[Atoqli ot^qaratqich kelishigi.... 7.[Karimning ....

1.[Ism^qaratqich kelishigi.... 2.[Ot^qaratqich kelishigi.... 3.[Aniq ot^qaratqich kelishigi.... 4.[ Turdosh ot^qaratqich kelishigi.... 5.[Yakka ot^qaratqich kelishigi.... 6.[Turdosh ot^qaratqich kelishigi.... 7.[Kitobning ....

Agar “[Turdosh ot^{qaratqich kelishigi}....” uzvi “narsa-buyum oti^{qaratqich kelishigi}” tarzida xususiylashsa, kitobning muqovasi o‘z umumiyligidan Karimning kitobi so‘z birikmasiga qaraganda bir pog‘ona quyiroq ekanligi ayon bo‘ladi.

Demak, [Ism^{qaratqich kelishigi} Q ism^{egalik qo‘shimchasi}] umumiy qolipi bilan Karimning kitobi so‘z birikmasi orasida quyidagi oraliq qoliplarni ajratish mumkin:

1.[Ot ^{qaratqich kelishigi} Qot^{egalik qo‘shimchasi}]

2.[Ot _aniq ^{qaratqich kelishigi} Qot_aniq ^{egalik qo‘shimchasi}]
3.[Ot_yakka ^{qaratqich kelishigi} Qot_yakka ^{egalik qo‘shimchasi}]
4.[Ot_atoqli ^{qaratqich kelishigi} Qot_turdosh ^{egalik qo‘shimchasi}]
Salimning ukasi, kitobning muqovasi va mening kitobim so‘z birikmalari oraliq qoliplari o‘zlari mansub umumiylik [Ism^{qaratqich kelishigi} Q Ism^{egalik qo‘shimchasi}] dan quyidagicha ajraladi:
[Ism ^{qaratqich kelishigi} Qism^{egalik qo‘shimchasi}]
[Ot ^{qaratqich kelishigi} Q ot^{egalik qo‘shimchasi}]
[Olmosh ^{qaratqich kelishigi} Q ot^{egalik qo‘shimchasi}]
[Ot_yakka ^{qaratqich kelishigi} Q ot_yakka^{egalik qo‘shimchasi}]
[Ot_aniq ^{qaratqich kelishigi} Q ot_aniq^{egalik qo‘shimchasi}]
[Olmosh_kishilik ^{qaratqich kelishigi} Q ot_aniq^{egalik qo‘shimchasi}]
[Olmosh _{I shaxs} ^{qaratqich kelishigi} Q ot_turdosh^{egalik qo‘shimchasi}]
mening kitobim

[Ot_atoqli ^{qaratqich kelishigi} Qot_turdosh^{egalik qo‘shimchasi}]

[Ot_shaxs ^{qaratqich kelishigi} _Qot_turdosh^{egalik qo‘shimchasi}]
Salimning ukasi

[Ot_turdosh ^{qaratqich kelishigi} Q ot_turdosh^{egalik qo‘shimchasi}]

[Ot_narsa-buyum ^{qaratqich kelishigi} Qot_narsa-buyum^{egalik qo‘shimchasi}]
kitobning muqovasi

Ma’lum bo‘ladiki, oraliq sintaktik qoliplar sintaktik sathning quyi chegarasigacha davom etadi. Qolip turdan ajralar ekan, unda morfologik, lug‘aviy va fonetik sathlar o‘z izlarini bosqichma-bosqich qoldiraveradi. Har bir sathning ham yuqori va quyi chegaralarigacha qolip to‘ldiruvchi va shakllantiruvchi birliklarning umumiy va xususiy holatlariga muvofiq o‘z tabiatini o‘zgartirib boradi. Biroq ustiga qanchalik tajallilar qavatlanmasin, [Ism^{qaratqich kelishigi}Qism^{egalik qo‘shimchasi}] umumiyligi har bir ko‘rinishda takrorlanaveradi.