Multisim – bu qisqa vaqt ichida qurilmalarni ishlab chiqishga imkon beradigan sxemalar interaktiv emulyatori. Multisim o‘z ichiga Multicap

Nazorat savollari:

1. 
   Yarim o‘tkazgichli diodga ta’rif bering, uning VAX va parametrlarini keltiring.
   
2. 
   Diodning ishlash tamoyilini aytib bering.
   
3. 
   Diodni to‘g‘ri va teskari ulagan paytda qanday prosesslar sodir bo‘ladi
   

2- amaliy ishi

Multisim dasturida tranzistorlarni hisoblash.

Ishdan maqsad: bipolyar (ikki qutbli) tranzistorlar xususiyatlarini, volt amper-xarakteristikalarini, parametrlarini, tranzistorlardan tuzilgan qurilmalarni o‘rganish, yarim o‘tkazgichli asboblarni o‘rganishda ko‘nikmalar hosil qilish.

2.1. Bajarish sxemasi

2.1.1. O‘rganiladigan ob’ektlar:

* Q1 ( 2.1- rasm) – n-p-n tipli bipolyar tranzistor;

2.1.2. Iste’mol manbalari:

* I1 – bipolyar tranzistor bazasini tok bilan ta’minlovchi o‘zgarmas tok manbai;

* XFG1 – funksional generator; bu generator bipolyar tranzistor kollektorini boshqariladigan o‘zgarmas kuchlanish manbai sifatida ishlatiladi.

2.1.3. O‘lchov asboblari:

* U1 – o‘zgarmas kuchlanish voltmetri; bazadagi kuchlanishni o‘lchash uchun ishlatiladi;

* U2 – o‘zgarmas kuchlanish voltmetri; kollektordagi kuchlanishni o‘lchash uchun ishlatiladi;

* U3 – o‘zgarmas tok ampermetri; kollektor tokini o‘lchash uchun qo‘llaniladi;

* U4 – o‘zgarmas tok ampermetri; baza tokini o‘lchash uchun qo‘llaniladi.

2.2. Eksperimental tadqiqotlar

2.2.1. Bevosita o‘lchash rejimi.

Eksperiment sxemasini yoqing ( 2.1- rasm ). I1 manba tasvir oynasini ochib, baza tokining minimal qiymati ni o‘rnating, bu qiymatlar 2.1-jadvalda keltirilgan. Funksional generator XFG1 tasvir oynasini ochib, kuchlanishning minimal qiymatini o‘rnating (Amplituda = 0.001 pV). XFG1ning (Offset) chiqishida o‘zgarmas kuchlanishning 2.1-jadvaldagi qiymatlarini ketma-ket berib, ning har bir qiymatida kollektor toki va bazadagi kuchlanish qiymatlarini o‘lchang. Ma’lumotlarni 2.1- jadvalga kiriting. Bu amallarni baza toki ning 2.1-jadvalda keltirilgan hamma qiymatlari uchun ham takrorlang.


2.1- rasm. Bipolyar tranzistor volt-amper xarakteristikalari (VAX)ni o‘rganish sxemasi.

2.1-jadval

, mkA	O‘lchanadigan kattalik	, V
		0	0,5	1	2	4	7	10
1	, mA
	, V
5	, mA
	, V
9	, mA
	, V
13	, mA
	, V
17	, mA
	, V

2.2.3. Tranzistorlar parametrlarini aniqlash

Tranzistorlar parametrlari ( , ) koordinatalari bilan aniqlanadigan ishchi nuqtasida topiladi. Bipolyar tranzistorlarning o‘lchanadigan parametrlari – bu - baza tokining o‘tkazish koeffitsienti va - umumiy emitter sxemasi bilan ulangan p-n kollektor o‘tishining differensial qarshiligidir. parametrni aniqlash paytida kursorni berilgan nuqtaga o‘rnatish kerak. o‘zgarmas kuchlanishda kollektorning , va bazaning , toklari ko‘rsatgichlarini yozib olish kerak. Bu toklar ishchi nuqtadan pastda va yuqorida joylashgan qo‘shni ikki grafiklardagi toklardir.

Quyidagi ayirma

; ni topib,

(pri ) parametrni toping .

parametrni aniqlash uchun kuchlanishga orttirma berish kerak. Bu vaqtda kursorni holatidan holatiga o‘tkazish kerak va kuchlanish, tok o‘sishini grafik bo‘yicha aniqlash kerak. Shunday qilib

( da).

aniqlanayotgan paytda V, V deb qabul qilish mumkin.

2.3. Nazorat savollari:

1. 
   Tranzistorlarning qanday turlarini bilasiz?
   
2. 
   Bipolyar tranzistorlarni ulashning qanday usullari bor?
   
3. 
   Unipolyar (maydon) tranzistorlarni ulashning qanday usullari bor?
   
4. 
   Tranzistorlarda qanday parametrlar kuchaytiriladi?
   

1.4. Hisobotning mazmuni:

* ishdan maqsad;

* tajribalar sxemasi;

* tranzistorlar parametrlari hisobi;

* tajriba ma’lumotlari jadvali;

* volt-amper xarakteristikalar grafiklari;

* eksperimental tadqiqotlar hulosalari.

3 -amaliy ishi

O‘zgaruvchan tok kuchaytirgichlari

Ishdan maqsad: bir kaskadli kuchaytirgichda tranzistor doimiy toki bo‘yicha stabilizatsiya va o‘rnatish rejimlarining turlarini o‘rganish; kuchaytirgichlar chizmalaridagi elementlarning vazifalari to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lish; kuchaytirish kaskadi parametrlari chastota xarakteristikalari haqida ma’lumotga ega bo‘lish; chiziqli kuchaytirgichlarni o‘rganayotganda ko‘nikmalar hosil qilish.

3.1. Boshqarish sxemasi

3.1.1. O‘rganilayotgan ob’ektlar:

* UPrT-b ( 3.1-rasm) – n-p-n bipolyar tranzistorda umumiy emitter bilan yig‘ilgan bir kaskadli o‘zgaruvchan tok kuchaytirgichi.

3.1.2. Sxema elementlarining vazifalari:

* Q1 – tranzistor; o‘zgarmas kuchlanish V1 manbasi energiyasini kuchaytirilayotgan signal energiyasiga aylantirishga xizmat qiladi;

* C1 – ajratuvchi kondensator; doimiy tok bo‘yicha kaskadning kirishi va avvalgi kaskadning chiqishini ajratadi, o‘zgaruvchan tok bo‘yicha esa bog‘laydi; amplituda-chastota xarakteristikasi (AChX)da quyi chastotalarda o‘pirilish hosil qiladi;

* S2 – tranzistor emitteri tarmog‘idagi blokirovka qiluvchi kondensator; R4 elementi paydo qiladigan manfiy teskari bog‘lanish natijasida chastota ishchi diapazonida kuchaytirish koeffitsienti kamayib ketishining oldini oladi; amplituda-chastota xarakteristikasi (AChX)da quyi chastotalarda o‘pirilish hosil qiladi;

* R1, R2 – V1 manbadan olinuvchi qarshiliklar bo‘lgichi; tranzistor bazasiga o‘zgarmas kuchlanish yetkazib beradi, bu bilan u ishchi nuqtasi bilan berilgan kollektor tokini ta’minlaydi, R1, R2 qarshiliklarga kaskadning kirish qarshiligi, kirish tarmog‘ining past chastotali vaqt doimiysi hamda doimiy tok bo‘yicha bipolyar tranzistorli kaskad ishchi nuqtasining barqarorligi bog‘liq bo‘ladi;

* R3 – tranzistor kollektori tarmog‘idagi rezistor; kirish signali ta’sirida kollektor toki o‘zgarishini signalning chiqish signaliga aylantirib beradi; u kaskadning yuklama(nagruzka)si bo‘lib, uning qiymati kaskadning kuchaytirish koeffitsientiga ta’sir ko‘rsatadi; u berilgan tokida kollektor va emitter orasidagi doimiy kuchlanishni ta’minlaydi;

* R4 – emitter tarmog‘idagi rezistor; o‘zgarmas tok rejimi bo‘yicha ishchi nuqtaning barqarorligini ta’minlaydi, bu bilan u tranzistor chiqish volt-amper xarakteristikalari oilasida ishchi nuqta holatini deyarli batamom aniqlaydi.
3.1.3. O‘lchov asboblari:

* U1 – doimiy tok ampermetri; tranzistor ish nuqtasidagi kollektor tokini o‘lchaydi;

* U2 – doimiy tok voltmetri; tranzistor emitteridagi doimiy kuchlanishni o‘lchashda qo‘llaniladi;

* U3 – doimiy tok ampermetri; tranzistor ish nuqtasida baza tokini o‘lchash uchun qo‘llaniladi;

* XFG1 – funksional generator; kirish garmonik signali manbasini imitatsiya qiladi;

* XMM1 – o‘zgaruvchan tok voltmetri; XFG1 generator chiqishidagi amaldagi kuchlanishni o‘lchashda qo‘llaniladi (kuchaytirgichning In kirishi) ;

* XMM2 – o‘zgarmas yoki o‘zgaruvchan tok voltmetri; ish nuqtasidagi kollektorning kuchlanishini yoki kuchaytirgichning Out chiqishidagi o‘zgaruvchan kuchlanishni o‘lchaydi;

* XSC1 – ossillograf; chiqish signali shaklini nazorat qilib turadi.

3.2. Eksperimental tadqiqotlar

3.2.1. O‘zgarmas tokda tekshirish.

Ish nuqtasi parametrlari aniqlanadi. Tadqiq qilish tartibi: XFG1 generator tasvir oynasi ochiladi, pV o‘lchov berib amplituda (Amplitude)ning minimal qiymati o‘rnatiladi; XMM2 voltmetr tasvir oynasi ochiladi va uni o‘zgarmas kuchlanish rejimiga o‘tkaziladi; sxema ta’minoti yoqiladi va bir oz vaqtdan keyin, ya’ni o‘tish protsesslari tugagandan so‘ng ta’minot uzib qo‘yiladi; o‘lchov asboblarining ko‘rsatishlari hisoblanadi. Natijada quyidagi natijalar ma’lum bo‘ladi: -kollektorning doimiy toki; - bazaning doimiy toki; kollektordagi doimiy kuchlanish va emitterdagi doimiy kuchlanish. ni hisoblab, 3.1-jadvalga ma’lumotlar kirgiziladi

3.2.2. Kuchaytirish koeffitsientining nominal qiymatini aniqlash.

O‘zgaruvchan tok kuchaytirgichi nominal kuchaytirish koeffitsienti

eng kam buzilishlarga ega o‘rta chastotalarda aniqlanadi, bu haqida avvaldan ma’lumotlarga ega bo‘lishimiz kerak. Bundan tashqari, chiqish signalining buzilmagan maksimal amplitudasi to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lmaganimiz uchun ni aniqlashni chiqish kuchlanishining kichkina qiymatlarida olib borish kerak, buning uchun kuchaytirgich kirishi In da kuchlanish qiymatini ham mos ravishda kichik qilib olish kerak.

va kuchlanishlarni o‘lchash tartibi quyidagicha: XMM1 va XMM2 voltmetrlar tasvir oynalarini ochib, ularning rejimlarini o‘zgaruvchan tokni o‘lchashga o‘tkazing; garmonik signal manbai XFG1 tasvir oynasini ochib chastota (Frequency)ni kGs qilib o‘rnating; sxema ma’minotini yoqish kerak; XFG1 generator signali amplitudasi (Amplitude)ni oshirib borib, kuchaytirgich chiqishi Out da mV kuchlanish o‘rnating ( buni XMM2 voltmetr bilan o‘lchanadi); sxema ta’minotini o‘chiring; XMM1 voltmetr ko‘rsatgichini hisoblang, ya’ni kuchaytirgich In kirishida kuchlanish o‘lchanadi ( yana XFG1 generator signali amplitudasi kattaligini aniqlang).



3.1 -rasm. Bipolyar tranzistorda yig‘ilgan bir kaskadli kuchaytirgich sxemasi.

3.1- jadval.

Parametrlar	, V	, mA	, mkA		, Gs
tajribaviy
hisoblangan					–
Xatolik, %					–

3.2.2. Bipolyar tranzistorda yig‘ilgan kaskad uchun hisoblash formulalari:

* ish nuqtasi koordinatlari –

; ; ,

gde ; ; V; V – V1 manba kuchlanishi;

* kuchaytirish koeffitsienti nominal qiymati–

,

bu yerda –emitter tokining o‘tkazish koeffitsienti;

– umumiy baza bilan yig‘ilgan sxemaning kirish qarshiligi;

i Om – bipolyar tranzistor ekvivalent sxemasining kichik signalli parametrlari.

1.