мукаммал бозор ва монополия. Бозор тузилмаси. Мукаммал рақобат: тавсифи ва асосий белгилари

Монополиянинг вужудга келиши сабаби ва тавсифига кўра табиий ва сунъий монополиялар фарқланади.
Табиий монополия мулкчилик хуқуқи ёки давлат лицензияларига эмас, балки табиат қонунларини акс эттирувчи , технологияларни ўзига хос хусусиятларига асосланади. Табиий монополиялар – иқтисодий фаолиятнинг техникавий ва технологик хусусиятлари тақозо қилиб, улар рақобатни қуллаш мумкин бўлмаган ёки қийин бўлган соҳаларни ўз ичига олади( сув, энергия, газ таъминоти корхоналари, темир йул транспорти,телекоммуникация)
Табиий монополия томонидан ишлаб чиқарилган маҳсулотлар истеъмолини бошқа турдаги маҳсулотлар билан алмаштириб бўлмайди.
Табий монополия рақибларни кириб келишига тўсиқлар,давлат имтиёзлари ёки ахборатни чеклаш натижасида мавжуд бўлиши мумкин. Табий монополиялар ишлаб чиқариш кўламларидан самарадорликни ошиб бориши яъни ишлаб чиқариш ҳажмининг кўпайиб бориши билан товар бирлигига тўғри келувчи хўжалик харажатларининг аҳамиятли даражада пасайиб боришида намоён бўлади. Буларнинг ишлаб чиқариш харажатлари соф рақобат ёки олигополияга нисбатан паст бўлади.
Иқтисодий (сунъий) монополиялар – ишлаб чиқариш ва капиталнинг тўпланиши ҳамда корхоналарнинг турли йўллар билан бирлашиши натижасида вужудга келади.
Бозорга янги рақибларнинг кириб келишига йўл қўймаслик учун турли тўсиқлар ҳосил қилиш, энг юксак даражадаги технологияларга эга бўлиб, қолган рақибларини бу даражага чиқишига имкон бермаслик, нисбатан йирик ҳажмдаги капитални қўллаш орқали ишлаб чиқариш миқёси самарасидан унумлироқ фойдаланиш ва шу каби йўллар орқали сунъий монополия ўз манфаатлари йўлида бозор муҳити тузилишига таъсир этиб уни атайлаб ўзгартиради Cунъий монополиялар картель, синдикат, трест, консорциум, концерн каби аниқ шаклларда намоён бўлади.
Монопсония – тармоқдаги ишлаб чиқарувчи ёки сотувчилар сони жуда кўп бўлиб, улар товар ёки хизматларининг ягона истеъмолчиси ёки харидори мавжуд бўлган шароитдаги яккаҳукмронлик ҳолати ҳисобланади. Бунга «ЎзДЭУавто» корхонаси яққол мисол бўла олади. Мазкур йирик корхона мамлакатимиздаги енгил автомобилларни ишлаб чиқаришда зарур бўлган кўплаб эҳтиёт ва бутловчи қисмларни уларнинг нисбатан майда ишлаб чиқарувчиларидан сотиб олишда якка ҳукмронлик мавқеига эга бўлади.
Монополияларнинг иқтисодиётда тутган ўрни зиддиятликдир. Монополияларнинг иқтисодиётда мавжуд монополия ҳам ўзининг афзалликлари ва камчиликларига эга.