9 – MAVZU. MENEJMENT FAOLIYATIDA TADBIRKORLIK VA BIZNES.
174
9.1.Bozor iktisodiyoti sharoitida tadbirkorlik va biznes tushunchalari.
9.2.Biznesni tashkil etish, uning maksadi, soxalari va turlari. 9.3. Biznes obyektlari
va subyektlari.
9.1.Bozor iktisodiyoti sharoitida tadbirkorlik va biznes tushunchalari
Menejmentda tadbirkorlik faoliyati deganda – ishni tashkil etishga ta‘sir kursatdigan shart
– sharoitlar va omillar borligi tushuniladi. Tadbirkorlik faoliyatining maksadlari va
vazifalari bevosita bozor tamoyillaridan kelib chikadi. Ma‘lumki bozor iktisodiyoti
sharoitlarida sotuvchilar uz tovarlarini imkoni boricha kuprok foyda beradigan kilib
sotishga xaridorlar esa bu tovarlarni imkoni boricha arzonrok kilib xarid kilishga intiladi.
Ularning manfaatlari bozordagi baxolar mexanizmi orkali muvozanatlashadi. Shu
munosabat bilan bozor iktisodiyotining kanday tomoyillari tadbirkorlarga xos bulib
xisoblanadi degan savol tugiladi. Avvalo xususiy mustakilllik, ya‘ni avtonomiya tamoyili.
Iktisodiyotdagi xamma erkin xarakat kiladigan iktisodiy subyektlardan kelib chikadi.
Shuning uchun tadbirkor kishi amaldagi konunlar doirasida uz istamiga karab ish yuritishi
mumkin.
Erkinlik tamoyili, birinchidan tadbirkorlar uchun muayan imkoniyatlar bulishini, xujalik
faoliyati erkinligini va kanday bulmasin biror ish bilan shugullanish erkinligini kuzda
tutadi.
Ikkinchidan, boshka imkoniyatlar xam nazarda tutiladi; shartnomalartuzish erkinligi,
birlashish va rakobat kilish erkinligi bor. Uchinchidan, tadbirkor ishi uz mulkidan uz
xoxishiga karab foydalanish xukukiga ega buladi. Umumiy vaktda tadbirkor konun bilan
belgilab kuyilgan xak – xukuklarini e‘tiborga olish kerak.
Zamonaviy menejer jamoatishlab chikarishda : a) boshkaruvchi, b) diplomat, v) yetakchi,
g) murabbiy, d) inovator, ye) inson sifatida maydonga chikadi.
Boshkaruvchi – menejer. Menejerning bu funksiyasi azaldan unga xos bulgan an‘anaviy
funksiya xisoblanadi. Boshkaruvchilik vazifasini ado etar ekan, menejer xokimiyatga ega
shaxs bulib koldi. Xozirgi sharoitlarda xokimiyat tanxo bir kishiga tegishli bulmay kolishi
uchun xokimiyatni kulda tutuvchi kishidan bugungi kunda xam kat‘iyat, xam ma‘lum
darajada muloyimlik kursatish talab etiladi. Boshkaruvchi menejer xalos, uz lafzida
turadigan, yuksak kasb maxoratiga ega ish yuzasidan mezoni uzlashtirilgan, notik,
maslaxatchi, pedogog va psixolog maxoratiga erishgan bulishi kerak.
Diplomat - menejer. Sungi un yilliklar davomida, ayniksa, keng yoyilgan menejerlik
malakalari va kunikmalari orasida bularning avvalo muzokaralar olib borish bilan boglik
xillarini tilga olib utish lozim. Urta va oliy bugin menejerlari xozirgi kunda uzlarining ish
vaktlarini asosan odamlar bilan alokalar boglash va bu alokalarni kengaytirishga, ish
soxasidagi alokalarni chukurlashtirish, shartnomalar, bitimlar tuzish, xukumat bilan
urnatiladigan munosabatlarni yulga kuyishga sarflaydilar. Xar xil vositachilik ishlarida
menejerlarning ishtirok etishi tobora kuprok zarur bulib koldi. Mana shularning xammasi
uchun kishida aloxida, ya‘ni diplomatlarga xos kobiliyatlar bulishi kerak.
Yetakchi-menejer. Zamonaviy menejer, menejerlik ishlaridan tashkari yetakchilik ishlarini
xam olib olib boradi. Menejment xususidagi Amerika nariyotchilari «xar bir menejer
yetakchi bulishi lozim» degan ishorani allakachon urtaga tashlashgan. Menejerlik vazifasi
bir ma‘noni anglatmaydi. Bizda menejerlik vazifasi deyilar ekan, kupincha biznesning
moddiy tizimi faoliyatini kuvvatlab borish uchun zarur bulganligi professional xarakatlar
175
tushuniladi. Bizda bu utmishda kolgan. Biznesning insonga xos bulgan boshka avlod
tizimi ya‘ni boshkarishinng asosiy obyekti bu urinda guyo chetda kolib ketgan. Lekin bu
vazifani yaxshi uddalash uchun menejer odamlarni uziga ergashtirib boish kobiliyatiga ega
,ya‘ni yetakchi bulishi lozim.Zamonaviy nuktai nazarga muvofik yetakchilik funksiyalari
ikki kismdan – professional-texnokratik va emosional-shaxsga oid kismlardan tarkib
topgan.
Murabbiy – menejer. Ishlab chikarish jaryonlari murakkblashib borgani sayin xodimlarga
kuyiladigan talablar ortadi. Bir tomondan xodimlarning texnologik bilimlarini oshirish
extiyoji paydo bulsa, ikkinchi tomondan ular xayot faoliyatining ma‘naviy tomonlarini
kamolotga yetkazish zaruoriyati tugiladi.
Murakkablashib borayotgan texnika texnologiya mutaxassislarga uzluksiz kasb ta‘limi
berib borish zaruriyatini tugdirishi xech kimda shubxa uygotmaydi. Bu ravshan, shunga
kura biz, kup surishtirmasdan bu ishag talaygina mablaglarni sarflaymiz. Lekin xodimlarni
ma‘naviy tomondan kamollotga yetkazish borasida biz sustkashlik kilmokdamiz va
shuning uchun ishlab chikarishda zarar xam kuramiz. Vaxolanki xodimlarning yaxshi
tarbiya kurganligi yuksak ma‘naviy axlokka ega ekanligi tarakkiyot chukkisiga chikkan
iktisodiyotning mintakadan mintakaga utib borishi uchun xal kiluvchi shart bulib
xisoblanadi.
Muvaffakiyat kozonishni muljdallaydigan menejer xodimlarni odob-axlok, xis-xayajon
tomonidan tarbiyalab borish barcha menejerlik ishlarining muxim tomonidir, degan
tegishli xulosaga kelish lozim.
Innovator
-
menejer.
Fan
texnika
tarakkiyotining
informasion
yuksalish
sharoitlarida(birinchi yuksalish kishlok xujalik ekinlarini joriy etish bilan, ikkinchi
sanoatning tubdan uzgarish bilan boglangan). Menejerlik ishining eng muxim
tomonlaridan biri innovasiyalar buyicha faoliyat olib borishdir. Shiddat bilan davom
etayotgan fan-texnika inkilobi sharoitlarida innovasiyalar xususida kimki sustkashlik
kiladigan bulsa, u tez orada orkaga utib koladi. Innnovasiyalarning zarurligini tushuntirish
juda oson. Eskirib kolgan asbob uskunalarni tiklash, yangiliklarni joriy etishdan mablag
tejab kolishdan kura yangi texnika va texnologiya bazasida mexnat unumdorligi va
maxsulot sifatini kutarish ancha oson va tezrok buladi.
Menejer avvalo insondir. Menejer tashki energiya manbalaridan ishlaydigan mashina
emas. Shuning uchun xam insonga xos bulgan xususiyatlardan xech biri unga begona
emas.Menejer tor bilim natijasida yetishtirilgan ijtimoiy sifatlarining murakab bir tizimi,
ya‘ni shaxsiyatli kishidir. Xar bir menejerning uz xulk atvori bilan belgilanadigan uz
tabiati bor. Lekin odam tabiatining xar kay si tomoni xam menejerlik vazifalarini ado
etishga yordam beravermaydi. Yaponiya firmaning menejerlari ishchilar mexnatining
samarasini oshirish va ularni maxsulot sifaini tinmay takomilalshtirib borishga undash
uchun mana bunday ma‘naviy koidaga amal kilib borishadi: Bizning tamoyillarimiz –
jamiyatimizni rivojlantirish va farovonligini oshirish borasida uz ma‘suliyatlarini anglab
yetish. Jaxon madaniyatini chnada tarakkiy ettirishga uz-uzini bagishlash. Bizning kredo-
madaniyat tarakkiyoti mavxum bir narsa emas. Bizning xzamamiz birgalikda xarakat kilib,
madaniyat tarakkiyotigi uz ulushimizni kushib boramiz Bizning xar birimiz buni doimo
yodda tutmoimiz kerak. Xar ishda firmaga sadokatli bulish muvaffakiyat keltiradi.
176
Ma‘naviy kadriyatlarimiz: a) ishla chikarishin takomillashtirish yuli bilan millatga xizmat
kilish; b) xalollik; v)uy\unlik va xamkorlik; g) sifat uchun kurash; d) uz kadrini bilish va
buysunish; ye) firma bilan payvasta bulib yashash; j) firmaga minnatdorchilik.
Boshkaruv sikli.
Boshkaruv sikli turtta vazifani ado etadi, bular – rejalashtirish, tashkil etish, motivasiya
nazoratidir. Bu vazifalar moddiy boyliklar yaratish mablag bilan ta‘minlash, marketing va
boshkalarga doir boshkaruv faoliyatining xamma turlarini uz ichiga oladi.
Rejalashtirish. Bu vazifa moxiyat e‘tibori bilan karorlar tayyorlash jarayonidir.
Rejalashtirish boskichlari: a) maksadni urtaga kuyish, b) mavjud imkoniyatlar shart –
sharoitlarni aniklash, v) mukobil shartlarni belgilab olish, g) eng yaxshi yulni tanlash, d)
rejani ishga solish va bajarish.
Tashkil etish – tashkil etish vazifasi menejer va ijrochilar faoliyatini tartibga solishga
karatilgan. Bu avvalo menejerning uz imkoniyatlariga baxo berishi, uziga buysunadigan
xodimlarni urganib chikish, xar bir xodimning saloxiyati, nimalarga kodirligini aniklab
olish, kuchlarni joy joyiga kuya bilishdir va xakozo. Mana shu tashkilotchilik boshidan
oxirigacha korxonaning juda anik strukturalari doirasida utadi.
Motivasiya – tayyorgarlik choralarini kurib bulganidan keyin menejer ta‘minlash kerak.
Shu maksadda kuyidagilardan foydalaniladi: a) ragbatlantirishdan ya‘ni tashki omillar
(moddiy va ma‘naviy), xodimni jushkin faoliyatga undashdan, b) asl motivasiya, ya‘ni
xodimda mexnatga ichki (psixologik) ragbatlar xosil kilishdan. Bu urinda kuyidagilar
muxim bulib xisoblanadi: mexnatda ma‘nfatdorlik, mexnat faoliyatiga extiyoj sezish,
mexnat faoliyatidan kanoat tuygusini xis kilish muximdir. Mana shu boshkaruv vazifasini
muvoffakiyat bilan ado etish uchun menejer mulokot olib borish, alokalar boglashning
turli jixatlarining yaxshi bilimi, uzida tegishli malaka va kunikmalarni rivojlantirib borishi
shart. Boshkaruv siklining aylanib turishi, ma‘lumki menejer doimo boshkaruv vazifalarini
ado etib borish bilan band buladi. Agar uz korxonasi istikbolni ta‘minlab berishni istasa,
boshkaruv ishining xamma tavsilotlariga jiddiy kirishmogi lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |