|
Mineral tuzlar va suv. Odam hayot faoliyatida yuqorida qayd etilgan oqsillar, yog‘lar, uglevodlardan tashqari temir, osh tuzi, yod, kalsiy, suv nihoyatda katta ahamiyatga ega. Bu moddalar tabiatda bir xil tarqalmagan.
Kalsiy. Agar oziqada kalsiy kam bo‘lsa, ichaklarda uni shimish tezlashadi. Kalsiy balansining bir maromda ushlab turish ultrabinafsha nurlarini ta‘siriga ham bog‘liq. Teri orqali ultrabinafsha nurlarni o‘zlashtirish D vitamin uchun xom-ashyo hisoblanadi. Ergosteral moddasiga yaqin moddani ko‘paytirishga olib keladi. Agar teri ultrabinafsha nurlar ta‘siridan holi bo‘lsa, u ruhiy kasallik paydo qiladi. Temir. Iste‘mol qilinadigan ozuqalarda temir moddasi yetarli bo‘lishi kerak.
Temirga bo‘lgan ehtiyoj anemiya, bezgak, talassemiya, yoysimon anemiya kasalliklarida ko‘p bo‘ladi. Homila va bolalar ko‘krak suti bilan boqadigan ayollarda yilning ma‘lum faslida temir kam bo‘lishi kuzatilgan.
Osh tuzi. Osh tuziga ehtiyoj har kuni kuzatiladi. Issiq mintaqalarda yashovchi odamlarda natriy xlorid ter orqali ko‘p ajraladi. Shunga ko‘ra osh tuziga talab bunday joylarda bir muncha yuqori bo‘ladi
Yod. Odamning normal o‘sishi va rivojlanishi uchun yod juda zarur. Uning yetishmasligi qalqonsimon bez funksiyasining buzilishiga sababchi bo‘ladi. Bantu eskimos, yevropaliklar, osiyoliklarda, jumladan, O‘zbekistonda ham yod yetishmasligi bilan bog‘liq kasalliklar uchraydi.
Vitaminlar. Organizm ko‘p vitaminlarni sintez qila olmaydi. U tashqaridan qabul qilinadi. Shunga ko‘ra odam oziqasi hilma – xil bo‘lishi kerak. Avitaminoz hamma irqlarda uchraydi. Agar ozuqada chorva mahsulotlari yetishmasa, A va D vitamini bilan bog‘liq avitaminoz uchraydi. Bu vitaminlar sabzavotlarda ko‘p. Shunday mulohazani B va C vitaminiga nisbatan ham aytish mumkin. Agar ozuqa bir xil bo‘lsa, masalan, faqat donli o‘simliklardan iborat bo‘lsa, ularda yog‘ va oqsillar kam bo‘lsa, organizmda vitamin yetishmasligi ro‘y beradi.
Neolit davrigacha bo’lgan odamlar ozuqasi.
Eskimoslarning ozuqasi ovchilik bilan shug‘ullanuvchi odamlarning va shu bilan birga neolit, mezolit davrlarida yashagan odamlarning ozuqasini eslatadi. Lekin bir farq eskimoslar ozuqasida o‘simlik mahsulotini nihoyatda kamligidir. Sinantrop skeleti va uning suyaklari topilgan joylarda kuydirilgan, sindirilgan bizon, ot, nasarog, bug‘u, qo‘ng‘ir ayiq, yirik shoxli qo‘y, tuyaqush, kiyiklar, hind buyvoli, yovvoyi cho‘chqa va boshqa hayvon suyaklarining bo‘lishi sinantroplar ularning go‘shtini yeganligidan dalolat beradi. Demak, ovchilik bilan shug‘ullanuvchi boshqa odamlar qabilalari ham shu hayvon go‘shtlari bilan oziqlanganlar. Xitoyda topilgan sinantroplar yana tulki, yovvoyi mushuklar, makak, babuin kabi maymun go‘shtlarini ham iste‘mol qilishgan. Sinantroplar dukkakli va vitaminlarga boy o‘simliklarni ham yeganlar. Neandirtal hayvon suyaklarini parchalab, miyasni yeganlar. Ular ot, cho‘chqa, ayiq, nasorogning go‘shtlari bilan oziqlanganlar va ular ham sinantroplar singari kannibalizm bilan mashg‘ul bo‘lganlar.
Ozuqaga qarab jismoniy va irqiy tafovutlar.
Antropologlar gavda kattaligini uning jismoniy taraqqiy etganligi yuz, kalla, gavda kattaligi uzoq davom etgan irqiy va genetik omillar ta‘siri natijasi deb tushuntiradilar. Vaholanki, bunday farqlar tashqi muhit birinchi navbatda oziqlanish ta‘siri bilan ham yuzaga kelishi mumkin. Oziqlanish genetik omilga qaraganda jismoniy tafovutni ko‘proq keltirib chiqaradi. Agar odamda ozuqa yetishmasa, uning bo‘yi past, gavdasi ixcham bo‘la boshlaydi. Masalan, Hindistonning shimolida yashovchi sinxlarning bo‘yi baland, kuchli gavdali, yashovchan bo‘lishgan. Bu ularning ozuqasida go‘sht, sut mahsulotlari ko‘pligidandir. Hindistonning janubida yashovchi madraeslar va vegetariyanlar esa unchalik bo‘ychan emas. Mak Karrisan degan tadqiqotchi kalamushlarni ikki guruhga ajratib, biriga sinxlar, ikkinchisiga madraeslar ovqatini muntazam berib borganda birinchisining o‘rtacha vazni 155gr ikkinchsining vazni 25gr bo‘lgan.
Oziqlanishning ijtimoiy aspekti.
Birlamchi odam to‘dasi atrofdagi muhitning ozuqa zahiralaridan nima yeyilishi mumkin, nima zaharli ekanini yaxshi bilgan. Avstraliyaning tub aholisini shu jihatdan ekologiya bo‘yicha mutaxasislar deb atash kerak. Ular har bir o‘simlikni, daraxtni yaxshi bilganlar. Ular hosilni qachon yig‘ib olish, ovchilari esa hayvon izidan u qanday hayvon ekanligini bilganlar. Bu ularning mimikalarida, bushmenlarning o‘yinlarida, devordagi suratlarda yaxshi ifodalangan. Bushmenlar hasharot qurtlarini, baqalarni, ilonlarni kaltakesaklarni, chigirtkalar va chumolilarni iste‘mol qilgan. Chunki ularda odam uchun foydali yog‘lar, oqsillar, vitaminlar bor. Makkajo‘xoriga bir protsent ohak eritmasini shimdirib bo‘lgandan so‘ng unda kalsiy konsentratsiyasi 20 marotaba yuqori bo‘ladi. Haqiqiy kaniballik 70% ni tashkil etsa, shundan 20% avstraliyaning ovchi xalqlariga, 36% ibtidoiy dehqonchilik bilan shug‘ullanganlarga ta‘luqlidir. Sifatsiz oziqlanish sabablaridan biri oziqa zahiralarining saqlashni bilmaslikdir. Mahsulotlar saqlash uchun xonalarning bo‘lmasligi natijasida ko‘p hosil nobud bo‘ladi yoki kalamushlar, hashoratlar, zamburug‘ kasalliklari tufayli nobud bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
