MühaziRƏ MÖvzusu I : İQTİsadi NƏZƏRİYYƏNİn predmeti VƏ metodu. P L a n

Ənənəvi sistem. Bir qayda olaraq, ənənəvi sistem dedikdə, milli adət və ənənələrə, eləcə də etik qaydalara və dini etiqadlara əsaslanaraq iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsi başa düşülür. Bu sistemdə xalqın, millətin lap keçmişdən miras qalmış adətləri ilə bəşəri sivilizasiyadan irəli gələn bəzi müasir texnoloji üsullarının tətbiqi və fərdi göstərişlərin vəhdəti üstünlük təşkil edir. Bu sistem yarı inkişaf etmiş şəkildə olur., iqtisadiyyat vərəsəlik prinsipinə tabe edilir, resursların və gəlirlərin bölgüsü adət və ənənələrin tələb etdiyi prinsiplərə tabe edildiyindən iqtisadiyyat stabil inkişaf etmir. Düzdür, bu sistemə əsaslanan iqtisadiyyat sərvət və nemətlər yaratmaq baxımından heç də süstlüyə və ətalətə qapanmır. Lakin bütün iqtisadi fəaliyyət dini və milli mədəni ənənələrə tabe edilir (Afrikanın bəzi ölkələrini misal göstərmək olar). İqtisadiyyatın başlıca problemi, ölkənin tayfa və qəbilə başçılarının göstərişi və məsləhətləri əsasında həyata keçirilir. Müxtəlif dini, mədəni və tarixi keçmişə malik olan ölkələr ənənəvi sistem şəraitində eyni iqtisadi məkana malik olmurlar. Eyni zamanda müxtəlif iqtisadi resurslara, xüsusən təbii resurslara malik olmasından asılı olaraq bu ölkələr müxtəlif nisbi inkişaf səviyyəsinə malik olurlar. Təbii zənginliyin bəzi ölkələrin dini əqidələrinə uyğun olaraq geniş imkanlar yaratmasına baxmayaraq (xüsusən islam əqidəli ölkələr) orada texnoloji istehsal üsulu üstün inkişafa malik deyil. Əhalinin bəşəri elmlərin, mədəniyyətin mənimsənilməsinə olan münasibəti olduqca aşağıdır. Bu da hər şəraitdə cəmiyyətdə müəyyən kubar və varlı tayfa qrupunun əmələ gəlməsinə səbəb olur.
İqtisadi sistemin müxtəlif formalarında iqtisadiyyatın başlıca probleminin həlli, müxtəlif şəkildə həll edirsə də ümumi olan bir cəhət var ki, o da hüdudsuz tələbatların ödənilməsi üçün məhdud resurslardan daima səmərəli istifadə edilməsidir. Lakin tətbiq olunan ayrı-ayrı siyasi, dini, mədəni, hüquqi, əxlaqi və s. institusional amillər bu problemin həllində müxtəliflik törədir.


2. İqtisadi resurslar və onların tərkibi
Resurs dedikdə, istər-istəməz tələbatın ödənilməsi üçün zəruri olan vasitələr nəzərdə tutulur. Yəni əmtəə və xidmətlərin istehsalı üçün tətbiq olunan təbii, əmək, kapital və sahibkarlıq qabiliyyəti iqtisadi resurs formalarını təşkil edirlər. Bəzi hallarda bu resurslar iki qismə, birincisi, maddi resurslara, xammal-materiallara və kapitala, ikincisi, insan resurslarına, əmək və sahibkarlıq qabiliyyətinə bölünərək istehsal amilləri kimi təsnifatlaşdırılır. İqtisadi resurslar, bir qayda olaraq, insanların hüdudsuz tələbatlarının ödənilməsinə yönəldiyindən onalar daima məhdud xarakter daşıyır.
Məhdudluq əməklə materialların səmərəli birləşməsinə, əmtəə və gəlirlərin müxtəlif fərd və ailələr arasında bölgüsünə səbəb olur. Resursların məhdudluğu onlardan istifadə olunması qaydası, seçilməsi üsulları onları iqtisadi kateqoriya edir. Əgər belə olmasaydı, onların heç bir nemətin istənilən səviyyədə istehsalında əhəmiyyəti olmazdı.
Qurani-Kərimdə göstərilir ki, Allah-Təala yer üzünə nemətləri ona görə məhdud göndərdi ki, adamlar onların bölgüsündə ədalətli olsunlar. Ümumiyyətlə nemətlərlə bağlı nə varsa, hamısı nisbi məhdudluğa malikdir. Hətta hüdudsuz görünən hava da, dağ da, dəniz sahili də, cəngəllik də, səhra da havaya olan tələbatın ödənilməsində məhdudluğa malikdir. Ayrı-ayrı ölkələrin müxtəlif iqtisadi sistemlərə malik olması, məhz məhdud resurslardan istifadə olunması və onların seçilməsi və mənimsənilməsində müxtəlif iqtisadi məkanların yaradılması ilə əlaqədardır. Ona görə də bütün cəmiyyətlərdə iqtisadiyyatın əsas düyün nöqtəsi insanların hüdudsuz tələbatları ilə məhdud resurslar arasındakı ziddiyyətlərin həll olunması ilə bağlıdır.
İqtisadi resursların növlərindən danışarkən birinci növbədə təbii resursları xüsusi qeyd etmək lazımdır. Çünki, o ilkin resurslardır. Təbii resurslara torpaqlar, meşələr, yerüstü və yerin təkində mövcud olan xammal, materiallar, mineral yataqlar, su hövzələri və s. daxildir. Lakin bir cəhəti də nəzərə almaq lazımdır ki, bu resurs növündə əsas həlledici rola torpaq malikdir. Torpaq dedikdə isə birinci növbədə becərilən torpaqları, hasilat sənayesinə, tikintiyə və s. sahələrə cəlb olunan torpaqları nəzərə almaq lazımdır. Torpaq, onun münbitliyi və tərkibinin zənginliyi, bir növ Allahın insanlara bəxş etdiyi töhfə olduğundan bütün digər resurs növlərindən müqəddəsdir.
İqtisadi resursların mühüm növlərindən biri də əməkdir. İqtisadiyyatda işlədilən əmək məfhumundan təsərrüfat prosesi zamanı insanın tətbiq etdiyi hər cür məqsədyönlü fiziki, mənəvi və əqli fəaliyyətinin məcmusu başa düşülür. Yalnız onun bir fərdi xüsusi növ qabiliyyəti – sahibkarlıq qabiliyyəti əmək resursuna daxil deyil.
Klassik siyasi iqtisadın banilərindən olan Adam Smit əmək resursuna xüsusi əhəmiyyət vermiş və onun sərvətin mənbəyi olduğunu qeyd etmişdir. A.Marşal isə göstərirdi ki, hər cür əməyin məqsədi bu və ya digər nəticəni istehsal etməsidir. Deməli, əmək faydalı nəticənin əldə olunması üçün insanın məqsədyönlü fəaliyyətidir. Beləliklə də qeyd etmək lazımdır ki, əmək resurs kimi sadəcə kəmiyyət, say etibarilə deyil, onun məhsuldarlığı və intensivliyi baxımından iqtisadiyyatda fəal rol oynayır. Deməli, mühəndisin, müəllimin, bənnanın, aşbazın yerinə yetirdiyi iş bir məfhumda, əmək anlayışında əks olunur.
İqtisadi resurslar anlayışında kapitalın öz xüsusi yeri vardır. Kapital dedikdə, maddi nemətlər istehsalı və xidmətlərin gerçəkləşməsi üçün yığılan istehsal vasitələri ehtiyatları başa düşülür. Bura hər cür maşın və avadanlıqlar, qurğular, dəzgahlar, nəqliyyat vasitələri, pul-valyuta vasitələri və s. daxildir.
Kapital istehsal vasitələri ilə eyni məzmuna malik deyil. Ancaq istehsal prosesi zamanı yığılmış istehsal vasitələri kapitaldır. Ona investisiya resursları da deyilir.
Bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, investisiya edilmiş istehsal vasitələri, istehlak edilmiş istehsal vasitələrindən fərqlənir. Belə ki, investisiya üçün nəzərdə tutulmuş istehsal vasitələri istehsal prosesində dolayı yolla iştirak edir və təsərrüfatçılıq prosesində fəaliyyətdə olan kapitalın həcmini artırır. İstehlak üçün nəzərdə tutulmuş istehsal vasitələri isə istehsal prosesində birbaşa iştirak edir. Deməli, investisiyalı istehsal vasitələri istehlak olunan istehsal vasitələrinə təminat yaradır.
Kapital başqa əmtəələrin istehsalı üçün iqtisadi prosesdə yaradılmış uzunmüddətli istifadə olunan nemətlərdən ibarətdir. Buna görə də kapitalla real kapitalı fərqləndirmək lazımdır. Əgər faktik kapitala saysız.hesabsız qurğular, yollar, elektrik xətləri, pul resursları və s. daxildirsə, real kapitala alətlər, maşınlar və s. məhsullar, qurğular daxildir. İqtisadi resurs kimi yalnız real kapital daha fəaldır. Düzdür, kapitala pul formasında da baxılır və maliyyə kapitalı kimi iqtisadiyyatda təhlil edilir. Məs., C.Robinson göstərirdi ki, maliyyə resurslarında təcəssüm olunan, lakin investisiya edilməmiş kapital pul məbləğindən ibarətdir.
Kapitala olan baxışın müxtəlifliyindən asılı olmayaraq, onun bir ümumi xüsusiyyəti vardır ki, o gəlir gətirmək qabiliyyətinə malikdir. Avstriya iqtisadi fikir məktəbinin görkəmli nümayəndələri (F.Vizer, K.Menger, E.Bem-Baverk) qeyd etdikləri kimi, kapital yüksək səviyyəli nemətdir. Məsələn, kartof aşağı səviyyəli nemətdir, çünki o tələbatı bilavasitə ödəyir. Kartof bişirilən qazan isə yüksək səviyyəli nemətdir, ona görə ki, o tələbatı bilavasitə deyil, dolayı yolla ödəyir.
Deməli, kapitalın yüksək səviyyəli nemət kimi, insan sivilizasiyanın inkişafı, o cümlədən onların istehsalı üçün tətbiq olunan vasitələrin əhəmiyyəti durmadan artacaqdır.
İnsanların xüsusi növ qabiliyyəti kimi fərqlənən sahibkarlıq qabiliyyəti -iqtisadi resursların tərkibində fəal rola malikdir. İnsan biliklərinin, düşüncəsinin məhsulu olan sahibkarlıq, yeni imkanların tapilması, yeni istehsal üsullarının tətbiq olunması, köhnə, hər cür məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması, yeniliklər naminə risk edilməsi qabiliyyətini əks etdirir. Sahibkarlıq daima axtarışlarla bağlı olduğundan o dinamik prosesdir. Yeni perspektiv istiqamətlərin müəyyən edilməsi ilə əlaqədar olaraq sahibkarlıq hər cür məhdudiyyətlərə üstün gəlir, mütərəqqi təşkilatçılıq və idarəetmə formasını törədir.
Lakin sahibkarlıq yeniliklərlə bağlı olduğundan bu heç də o demək deyildir ki, o nəyisə ixtirası və ya kəşf olunmalıdır. Lakin o gəlir əldə etmək yolunda yeni biznesin axtarılmasıdır. Sahibkarlıq mövcud biznes sferasında mövcud resursların bölgüsündə və seçilməsində yeni təşkilatçılıq metodlarının həyata keçirilməsi, təşəbbüskarlığa malik olması və risk etmək qabiliyyəti ilə səciyyələnir.
Bəzən də sahibkarlıq qabiliyyətinə istehsalın üç təbii, əmək və kapital amillərinin daha yaxşı üsullarla birləşməsini axtaran proses kimi də baxılır (Edvin, C.Dolan, Deyvid E.Lindiy, Mikroekonomika, San-P. 1994, s. 14). Lakin sahibkarlıq insanın xüsusi növ qabiliyyəti kimi, öz iş vaxtından, əməyindən, işgüzarlığından, mülkiyyətindən səmərəli istifadə etməklə əlavə gəlir əldə etmək qabiliyyətidir. Daha doğrusu, sahibkarlıq mənfəətli işlərin görülməsinin əsasıdır.
Azərbaycanın yeni iqtisadi sistemi
Azərbaycanın uzun illər birlikdə yaşadığı Sovet iqtisadi sistemi inzibati amirlik, mərkəzdən idarə olunan bir sistem idi. Bu sisteminin xarakterik xüsusiyyəti birincisi, ondan ibarətdir ki, ictimai mülkiyyət adı altında, bütünlükdə istehsalın, iqtisadi resursların hamısı və nəticələri dövlət mülkiyyətində olur. İkincisi, təsərrüfat mexanizmi mərkəzləşdirilmiş planlaşdırmaya tabe olmuşdur. Üçüncüsü, yaradılmış bütün maddi nemətlər, regional və milli xüsusiyyətlər nəzərə alınmadan bölüşdürülür. Dördüncüsü, iqtisadi fəallığın, işgüzarlığın yüksəldilməsi şəxsi mənafelərdə zəif əlaqələndirilmişdir. Beşincisi, ölkənin malik olduğu, iqtisadi resursları ilk növbədə hərbi-sənaye kompleksinin sonsuz ehtiyaclarının ödənilməsinə yönəldilmişdir.
Dövlət bütövlükdə inzibati yolla iqtisadiyyatı idarə etməyi öz üzərinə götürməklə, həm də müəssisələrin sərbəstliyini də əlindən almış və onların məsuliyyəti və səlahiyyətləri də xeyli məhdudlaşdırılmışdır. Bununla onların son nəticələrə maraqları da xeyli azalmışdır.
Azərbaycan artıq dağılmış olan bu köhnə iqtisadi sistemdən imtina etmiş və bazar iqtisadi sisteminə keçməyi üstün tutmuşdur. Belə bir addım ilk növbədə bu sistemin özünün səmərəli olması ilə bağlıdır.
Bazar iqtisadi sistemi təsərrüfat forması kimi iqtisadi münasibətlərin bütün sisteminin və subyektlərini əhatə edir. Bazar subyektlərinin tərkibinə: sahibkarlar və öz əməyini (işçi qüvvəsini) satan işçilər, həmçinin son istehlakçılar, borc kapitalının və qiymətli kağızların sahibləri və s. daxildir.
İqtisadi sistemin ən mütərəqqi forması hesab olunan bazar sisteminin tarixi 200 ilə yaxın hesab olunur. Bazar sistemi iqtisadi fəaliyyət şəraitində insanların qarşılıqlı əlaqəyə girməsinin ən yaxşı forma və üsullarının təşkilini əks etdirir. Bazar insanların fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi, onların fəallığının artırılması və tələbatlarının ödənilməsi üçün iqtisadi resursların daha səmərəli seçilməsinə imkan verir. Bazar sisteminin ən vacib elementləri tələb, təklif, qiymət və rəqabətdən ibarətdir.
Bazar sisteminin ən mühüm və həlledici rolu onun iqtisadi seçilmiş sürətləndirilməsi üçün adamların qərar qəbul edilməsində stimullaşdırıcı motivlərin yaradılmasındadır. Özü də bu motivlər orada iştirak edənlərin hər birinin şəxsi də eqoist mənafeyinə uyğun olaraq yaranır.
Bazarın özü tarixən çox keçmiş zamanlarda yaranmasına baxmayaraq, bir sistem kimi XVIII əsrdə formalaşmışdır. Bazar sisteminin öz daxili qanunauyğunluqlarının inkişafına görə iki mərhələyə ayırmaq olar. Biri kapitalizmin meydana gəlməsi ilə onun sərbəst və ya azad tipi, ikincisi, sahibkarlar təbəqəsinin meydana gəlməsi ilə bağlı dövlət tərəfindən tənzimlənən tipi. Bazar sisteminin hər iki tipi rəqabətin və inhisarçılığın iqtisadiyyatda hakim tutması ilə bağlı olmuşdur.
Bazar sisteminin birinci tipinin maxtəlif ölkələrdə fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, onun ən klassik nümunəsi 18-19-cu əsrlərdə İngiltərədə olmuşdur. Klassik bazar iqtisadiyyatı şəraitində iqtisadi fəaliyyət sferasında daxil olanların hamısı, istər sahibkarlar, istərsə də muzdlu işçilər şəxsi azadlığa malik olurlar. Lakin bazarda əsas “oyun qaydalarını” müəyyən edənlər kapital iqtisadiyyatda böhran, tənəzzül prosesləri ola bilir. Nəticədə, makroiqtisadi tarazlıq pozulur, azad bazarın malik olduğu çeviklik xüsusiyyəti itir və iqtisadiyyatda hərc mərclik artır və cəmiyyətin ictimai tələbatları ödənilməmiş qalır. Bu isə öz növbəsində cəmiyyətdə sosial inqilablara əsaslanan ciddi təlatümlərə, çevrilişlərə səbəb ola bilir. Buna görə Azərbaycan üçün bazarın ikinci növünü seçmək daha məqbul sayıla bilər. Artıq dünya təcrübəsində bazar sisteminin ikinci, tənzimlənən tipi sınaqdan çıxmışdır. Bu tipin üstünlüyü ondadır ki, o dəyişilən şəraitə uyğun gələn əsas aparıcı amilləri sahibkarlar təbəqəsinin meydana gəlməsi və resurslardan istifadə etmək hüququnu dövlətin nəzarətinə keçirir. Ən başlıcası isə dövlət qiymət, kredit, vergi vasitəsi ilə iqtisadiyyata fəal müdaxilə edir, təsərrüfat subyektlərinin iqtisadi əlaqələrinin möhkəmlənməsi üçün öz hüquqlarından geniş istifadə edir. Bazar sisteminin bu tipində resursların özü deyil, onlardan istifadə hüququ mülkiyyəti təşkil etdiyindən (Avropa iqtisadçılarının fikrincə) burada təşkilatçılıq, yenilikçilik və risk etmək qabiliyyətinə malik olan hər kəsin resurslardan istifadə etməklə mülkiyyətçiyə çevrilmək imkanı olur. Mülkiyyət hüququnu müəyyən edən əsaslar həm də cəmiyyətdə tələb və təklif prinsipinin həyata keçirilməsini müəyyən edir.
Tənzim olunan bazar sistemi məhdud resursların bölgüsü və istifadəsinin məcburiyyət və mərhələlərlə yerinə yetirilməsi mexanizminə deyil, könüllü mübadilə prinsipinə əsaslanır və buna görə də bəzi aşkar üstünlüklərə malikdir.
Bazar mexanizmi əmtəə və xidmət istehlakçıları üçün zəruri olan istehsal problemini həll edir. Bazar vasitəsilə istehsal həcminin və strukturunun ictimai tələbatların həcminə və strukturuna kortəbii uyğunlaşdırılması, istehsal amillərinin müxtəlif sahələr arasında bölgüsü baş verir, başqa sözlə, bu yolla kimin nə qədər istehsal etməli olduğu həll edilir.
Bazar sistemi istehsalçını elm və texnikanın ən son nailiyyətlərindən çevikliklə istifadəyə sövq etməklə istehsalın səmərəliliyini yüksəltmək üçün daimi stimul mexanizmini yaradır.
Bazar mexanizmi işçinin əməyi və aldığı gəlirin həcmi arasında çox dəqiq asılılıq müəyyən etməklə xeyli üstünlüyə malikdir. Bazar sistemi ancaq intensiv və səmərəli işləyənləri mükafatlandırır, gəlirləri ciddi surətdə fərqləndirməklə əməyin daimi təsirli stimullarını qoruyub saxlayır. Bazarın nüvəsində istehlakçı, onun tələbatları durur, bütün istehsal isə onu təmin etməyə istiqamətləndirilmişdir.
Bazar mexanizmi öz funksiyalarını iqtisadi azadlıq şəraitində daha uğurlu həyata keçirir. İqtisadi azadlıq dedikdə - sahibkarlıq azadlığı, müxtəlif tətbiq sferaları üzrə resursların hərəkət azadlığı, satıcı və alıcıların seçmə azadlığı və nəhayət qiymətqoyma azadlığı başa düşülür. Bu bazar iqtisadiyyatının özü tənzimlənən sistem kimi üstünlüyünə dəlalət edir. Bu sistem dövlətin birbaşa müdaxiləsi olmadan da səmərəli fəaliyyət göstərə bilər. Bazar sistemi müəyyən daxili qayda-qanunlara malikdir və müəyyən qanunauyğunluqlara tabedir. İqtisadiyyatın dövlət tərəfindən tənzimlənməsi bazar qanunlarının fəaliyyətinin effektivliyini daha da artırır. Bazar bir neçə min il bundan əvvəl yaransa da, mürəkkəb inkişaf yolu keçmiş, dəyişilmiş, və şəraitə uyğunlaşmaqla özünün yaşama qabiliyyətini əyani surətdə sübut etmişdir. Bu mənada bazar iqtisadiyyatını ictimai istehsalın məlum təşkili formalarından ən səmərəlisi olduğunu və ona bəşər cəmiyyətinin ən böyük nailiyyəti kimi baxmaq olar. Bundan başqa, hazırda dünyanın əksər ölkələrində tənzim olunan bazar iqtisadiyyatının hakim olduğununu özü də bazar münasibətlərinin insanın təbiətinə, xasiyyətinə daha uyğun olduğuna dəlalət edir. Azərbaycanın da belə bir iqtisadi sistemi seçməsi elə bununla izah olunmalıdır.