Muhandislik texnologiya

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

O’zg

 

Varaq

 

Hujjat 

№ 

Imzo 

Sana 

Varaq 

 

 

 

Musaeva N. 

Хayrullaev S. 

Bajardi 

Rahbar 

Moddalar sarfni  o'lchash usullari tahlili 

 

Biror  kattalikni  o'lchash  -  uni  birlik  sifatida  qabul  qilingan  shunga    o'xshash  boshqa 

kattalik bilan taqqoslash demakdir.  

Natijalar  olish  usuli  bo'yicha  o'lchashlar  bevosita,  bilvosita  to'plamli  va  birgalikda 

o'lchash turlariga ajratiladi.  

Bevosita  o'lchashda  o'lchanadigan  kattalik  bevosita  o'lchaydigan  asbob  ko'rsatkichi 

bo'yicha  yoki  o'lchash  vositasi  orqali  aniqlanadi  (masalan,  haroratni  termometr  yordamida 

o'lchash, uzunlik ni lineyka yordamida o'lchash) 

Bilvosita  o'lchashda  aniqlanayotgan  kattalik  u  bilan  funksional  bog'langan  bir  nechta 

kattaliklarni  o'lchash  orqali  topiladi  va  funksional  bog'langan  tenglamalar  yechiladi. 

Masalan (bir jinsli jism zichligini uning massa va geometrik razmerlari orqali aniqlash) 

To'plamli  o'lchashda  aniqlanayotgan  kattalik  tenglamalar  sistemasini  yechish  orqali 

topiladi.  Ko'rinishi  aniq  bo'lgan  tenglamalar  sistemasiga  kiritiladigan  kattaliklarni  qiymati 

bevosita o'lchash orqali aniqlanadi (masalan, issiqlikdan chiziqli kengayish koeffitsenti).    

Birgalikda  o'lchash.  Ikki  yoki  bir  nechta  har  xil  kattaliklar  bir  vaqtda  o'rtalaridagi 

bog'lanishni aniqlash orqali topiladi (masalan, gaz havo sarfi muvofiqligini o'lchash). 

Birgalikda va to'plamli o'lchash asosan ilmiy tadqiqot ishlarini bajarishda qo'llaniladi. 

Bevosita o'lchash quyidagi o'lchash usullari yordamida olib boriladi.  

1. 

Bevosita baholash usuli. 

2. 

Differensial usul. 

3. 

Kompensatsion yoki nolga keltirish usuli. 

4. 

Solishtirish usuli. 

Bevosita  baholash  usuli  o'lchanadigan  kattalikni  bevosita  o'lchash  asbobini  chiqish 

signaliga  aylantirishga  asoslangan.  Bu  usul  oddiy  va  tezkorligi  bilan  sanoat  o'lchov 

asboblariga  keng  tarqalgan  (masalan,  stol  uzunligini  lineyka  yordamida  o'lchash,  bosimni 

manometr bilan o'lchash). 

Differensial  usulda  o'lchanadigan  kattalik  boshqa  aniq  kattalik  bilan  tenglashtirizib 

o'rtasidagi farq o'lchanadi. Bu usul moddalarni tarkibi va xossalarni o'lchashda ishlatiladi.  

Solishtirish  usulida  o'lchanadigan  kattalik  va  o'lchash  vositasi  bir  vaqtda  solishtirish 

asbobiga ta'sir qilib, o'rtasidagi bog'liqlik aniqlanadi (masalan, avtomatik tarozilar). 

---

 

O’zg

 

Varaq

 

Hujjat 

№ 

Imzo 

Sana 

Varaq 

 

 

 

Musaeva N. 

Хayrullaev S. 

Bajardi 

Rahbar 

Kompensatsion  usulda  o'lchanadigan  kattalik  va  aniq  kattalik  bir  -  biri  bilan 

solishtirilib,  o'rtasidagi  farqi  nolga  keltiriladi  (masalan,  avtomatik  muvozanat  ko'priklar  va 

avtomatik potensiometrlar). 

Modda miqdori hisobi bilan bog‟liq o‟lchashlarda muhim tushunchalar, bu moddaning 

sarfi va miqdoridir.  

Sarf,  bu  ma„lum  moddaning  miqdori  vaqt  birligida  quvo‟rning  o‟tkazgich  kesimidan 

o‟tishini ifodalaydi. Sarf ikki turga bo‟linadi: hajmiy sarf va massaviy sarf. 

Hajmiy sarf Q

h

 (м

3

/сек), (м

3

/соат) va boshqalar bilan  o‟lchanadi. 

Massaviy sarf Q

m

 (kg/s), (kg/soat), (tonna/soat) va boshqalar bilan  o‟lchanadi. 

Massaviy  sarf  birliklari  hajmiy  sarf  birliklariga  qaraganda  tuliqroq  ma„lumot  berishi 

mumkin,  chunki  moddaning  hajmi  ayniqsa,  gazlarning  bosim  va  haroratiga  ko‟p  darajada 

bog‟liq bo‟ladi.  

Standartlarga binoan, moddaning sarfini o‟lchash uchun ishlatiladigan o‟lchash asbobi 

sarf  o‟lchagich,  moddaning  miqdorini  o‟lchash  uchun  esa  miqdor  hisoblagich  atamasi 

qo‟llaniladi.  

 

Sarf o‟lchagichlarning eng ko‟p tarqalgan quyidagi turlari mavjud:  

1)  Bosim farqlari o‟zgaruvchan sarf o‟lchagichlar. 

2)  Bosim farqlari o‟zgarmas sarf o‟lchagichlar. 

3)  Tezlik bosimli sarf o‟lchagichlar. 

4)  O‟zgaruvchan satxli sarf o‟lchagichlar. 

5)  Induksion sarf o‟lchagichlar. 

6)  Ultratovushli sarf o‟lchagichlar. 

7)  Kalorimetrik sarf o‟lchagichlar. 

8)  Ionizatsion sarf o‟lchagichlar. 

 

Miqdor hisoblagichlar o‟lchash usuliga ko‟ra quyidagi guruxlarga bo‟linadi:  

1)  Hajm hisoblagichlar. 

2)  Tezlik hisoblagichlar. 

3)  Vazn hisoblagichlar. 

O‟lchanayotgan  moddaning  turiga  ko‟ra  sarf  o‟lchagichlar  mazut,  bug‟,  gaz  va 

xokazolarni o‟lchagichlarga bo‟linadi.  

 

---

 

O’zg

 

Varaq

 

Hujjat 

№ 

Imzo 

Sana 

Varaq 

 

 

 

Musaeva N. 

Хayrullaev S. 

Bajardi 

Rahbar