Muhandislik geodeziyasi

LABORATORIYA ISHI № 2

Topografik xarita, tarh va kesimlar. Tarx va xaritalarda masalalar echish.
Tarh. Kichik joy bo‘lagining er egriligini hisobga olmay kichraytirib, o‘xshash holda gorizontal tekislikka tushirilgan proeksiyasi tarh deyiladi. Tarhda joy tafsiloti to‘la ko‘rsatilib, joyning baland-pastligi (relefi) ko‘rsatilmasa, u kontur tarh deyiladi. Tarhda joy tafsiloti bilan birga joy relefi ham tasvirlansa, u topografik tarh deb ataladi.
Xarita. Er yuzasining katta bo‘lagini erning egriligini hisobga olib, matematik qoidalar asosida bir oz o‘zgartirib, kichraytirib qog‘ozda tasvirlangan proeksiyasi xarita deyiladi. Topografik xaritalar varag‘i, ichki, daqiqaviy va tashqi deb nomlanadigan 3 ta ramka bilan belgilanadi.
Topografik xaritalar varag‘idagi to‘g‘ri burchakli koordinatalardan oson foydalanish va xaritada turli masalalar echish uchun, har qaysi xaritada zona koordinata o‘qlariga parallel qilib har bir kilometrda chiziqlar o‘tkazilgan, u kilometrlar to‘ri deyiladi. Bu to‘r yordamida istalgan nuqtaning to‘g‘ri burchakli koordinatasini aniqlash mumkin.
To‘g‘ri burchakli koordinatalar tizimi xaritada kilometrlar to‘ri bilan belgilangan. X o‘qi o‘qiy meridianning shimol yo‘nalishiga, Y o‘qi esa ekvator chizigi bo‘ylab Grinvich meridianidan sharqqa tomon belgilangan.
Nuqtaning geografik koordinatalarini aniqlash uchun daqiqaviy ramkadan foydalaniladi. Nuqtaning kengligi φ va uzoqligi λ ni aniqlash uchun nuqtaga yaqin meridian va parallellarga chiziq o‘tkaziladi (3-rasm) va quyidagi formulalar bo‘yicha hisoblanadi:
φ = φ_j+Δ φ;
λ = λ_g‘ + Δ λ,
bunda φ_j ─ janubdagi parallel kengligi;
λ_g‘ ─ g‘arbiy meridian uzoqligi ;
Δ φ ─ kenglik ortirmasi, nuqtadan janubdagi parallelgacha;
Δ λ ─ uzoqlik ortirmasi, g‘arbdagi meridiandan nuqtagacha.
Δ φ = 60^”·(a/b), bunda a ─ nuqtadan janubdagi parallelgacha bo‘lgan masofa; b─parallel orasidagi masofa.
Δ λ = 60^”·(s/d), bunda s ─ nuqtadan g‘arbdagi meridiangacha bo‘lgan masofa; d─meridianlar orasidagi masofa.
1-misol. A nuqta uchun: φ_j = 61˚38, λ_g‘ = 30˚02
O‘lchov natijalari: a = 80, mm;
b=185,5mm; c = 40,3mm va d = 87,8mm.
SHunda : Δ φ =60^”· 80,6 mm/ 185,5mm =26˝
Δ λ =60^”· 40,3mm / 87,8mm =28˝.
A nuqtaning geografik koordinatalari quyidagiga teng bo‘ladi: φ_j = 61˚ 3826˝ , λ_g‘ = 30˚ 0228˝.
Nuqtaning to‘g‘ri burchakli koordinatalari X_b , Y_b ni aniqlash uchun quyidagi formulalar qo‘llaniladi :
X_b=Xj+ΔX ;
Y_b=Yg+ΔY ,
bunda, Xj - nuqtaning pastidagi kilometr chiziq absissa qiymati;
Yg‘- nuqtaning chapidagi kilometr chiziqning koordinata qiymati;
ΔX - absissa bo‘yicha ortirmasi;
ΔY - ordinata bo‘yicha ortirmasi.
2-misol. B nuqta (3-rasm) ning koordinatalarini aniqlash uchun: Xj = 6842km, Yg‘= 3412km.
O‘lchash natijalari bo‘yicha: ΔX =278m; ΔY= 419 m.
X_b = Xj+ΔX = 6842000+278 = 6482278m;
Y_b = Yg‘+ΔY = 3412000+419 = 3412419m.
Tarh va xaritalarda tafsilotlar shartli belgilar bilan ifodalanadi.