Muhandislik -geologik tadqiqotlar

O’tga  chidamli  tosh    ashyolarning  mineralogik  tarkibi  katta  ahamiyatga 
ega. Ular tarkibidagi gips 200
0
C haroratda, ohaktosh 900
0
C da buziladi.  Granit va 
porfirlar yuqori haroratda inshootlarga o’t ketganda, kengayishi hisobiga yoriladi.  
Qattiqlik.  Tabiiy  tosh  ashyolarning  qattiqligini  aniqlashda  Moosning 
qattiqlik shkalasidan foydalaniladi (2-rasm). Maxsus tanlab olingan  10 xil mineral 
qattiqlik  shkalasida  shunday  joylashtirilganki,  navbatdagi  mineral  bilan  o’zidan 
oldingi  mineralni  chizganda  unda  iz  qoldiradi,    lekin  o’zini  shu  mineral  bilan 
chizganda iz qoldirmaydi.  
           Minerallarning 
qattiqligi 
quyidagicha 
aniqdanadi. 
Tekshirilayotgan 
minerallarning silliq yuzasiga shkalada ko’rsatilgan minerallarning  hammasi bilan 
(yumshoq  mineraldan  boshlab)  chizib  ko’riladi.  Bunda  sinalayotgan  namunada 
qaysi mineral iz qoldirganligini bilish kerak. Masalan,   tekshirilayotgan namunani 
apatit bilan chizganda unda iz qolsa va namunaning o’zi plavik shpatda iz qoldirsa, 
u holda tekshirilayotgan  mineralning  qattiqlik ko’rsatkichi 4  - 5 bo’ladi. Mineral-
ning  qattiqligini  bexato  aniqlash  uchun  kamida  3  ta  namunani  sinovdan  alohida-
alohida  o’tkazish  va  har    birining  qattiqligini  uch  marta  aniqlash  zarur.  Ba’zi 
minerallarning  qattiqlik  ko’rsatkichlari  bir-biriga  yaqin  bo’lishi  va  ular  tashqi 
belgilariga  ko’ra birbiridan kam farq qilishi mumkin. Masalan, kal’tsit bilan gips 
yoki    angidrid  xuddi  shunday  mineraldir.  Bu  holda  namunaga  xlorid    kislotaning 
10 % li eritmasidan tomiziladi, natijada, karbonat angidrid ajralib chiqadi. Mineral-
ning turini xlorid kislota ta’sirida aniqlash  ancha samarali usul hisoblanadi.  
           Zararli  muhitga  chidamliligi.  Tog’  jinslari  atmosfera  ta’sirida  asta-sekin 
buzila boshlaydi.  
            Muhit va yer osti suvlari tarkibida har xil moddalar - uglekislota, sul’fatlar, 
organik  birikmalar  bor.  Agar  tog’  jinslariga  shu  moddalar    ta’sirini  ko’rsatsa, 
ularning  tarkibi  asta-sekin  o’zgara  boradi  va  murakkab  fizik-kimyoviy  jarayonlar 

---

217 
 
ro’y  beradi.  Tog’  jinslarining  atrof-muhit    ta’sirida  buzilishi  uning  yemirilishi 
deyiladi.  Jinslarning  yemirilishga  chidamliligi  ularning  tarkibiga,  tuzilishiga  va 
tabiatning ta’sir etuvchi  omillariga bog’liq.  
Qurilishda  ishlatiladigan  tabiiy  tosh  ashyolarni  yemirilishdan  va  fizik-
kimyoviy  jarayonlar  ta’siridan  saklashning  quyidagi  usullari  keng    qo’llaniladi: 
sirti  silliklangan  va  pardozlangan  toshlarni  ishlatish;  tosh  sirtida  yomg’ir,  qor 
suvlarining ushlanib qolishiga yo’l qo’ymaslik; tosh  sirtiga kimyoviy usullar bilan 
ishlov berish va hokazo.  
Kimyoviy  usullar  bilan  ishlov  berishda  tabiiy  toshning  sirtiga  kimyoviy 
moddalar  shimdiriladi.  Modda  toshdagi  minerallar  bilan  birikib,    uning  sirtidagi 
g’ovaklarni  to’lg’azadi.  Natijada,  ashyoning  mustahkamligi,  sovuqqa  hamda 
kimyoviy eritmalar ta’siriga chidamliligi ortadi va suv  shimuvchanligi kamayadi.