Muhandislik -geologik tadqiqotlar

Platformalar  (tekis  formalar)  -  Yerning  tektonik    harakatlari  nisbatan 
tinch  bo’lgan  qismlaridir.    Platformalar  uchun  sekin  tebranma  harakatlar  
xarakterlidir.  Platformalar  qo’sh  qavatli  tuzilishga  ega.    Ostki  qavatda  (asosda) 
bukilgan  holatda  cho’kindi  tog’    jinslari  yoki  metamorfik  yoki  magmatik  tog’ 
jinslari  joylashadi ularni ustki qismini esa cho’kindi tog’ jinsi  qoplab yotadi.   
 
 12.2 Tektonik harakatlarning turlari va yer  qatlamlarining yotish 
shakllari 
      Yer  qobig’ining  turli  va  murakkab  deformatsiyasiga  sabab    bo’ladigan 
tektonik  harakatlar  tebranuvchi  (tik)  va    bukilmali  (plikativ)  ko’rinishda  bo’ladi. 
Tebranma  harakat    -  epeyrogenez  deb  atalib,  buning  natijasida  ba’zi    joylar 
ko’tarilishi oqibatida quruqlik qattalasha boradi,  ba’zi joylar cho’kib dengiz tubiga 
tusha  boradi.  Masalan:    Germaniyaning  shimoliy  qismi,  Gollandiya,  Belgiya 
davlatlari  quruqliklari  pasayib  bormoqda,  qo’shni    hududlarda  esa  ko’tarilib 
bormoqda.  Yer  qobig’ining  ayni    bir  hududi,  turli  geologik  davrlarda  ko’tarilishi 

---

64 
 
yoki    pasayishi  mumkin.  Tebranma  harakatlar  tezligi  turlicha    bo’lishi  mumkin. 
Taxminlarcha ularning eng yuqori tezligi  yiliga bir necha sm dan ko’prok, undan 
ham  sekin  bo’lib    yiliga  mm  ning  ulushlariga  teng.  Yerning  rivojlanish    tarixida 
tebranma  harakatlarning  tezligi  bir  maromda    bo’lmasligi  kuzatiladi:  tebranma 
tektonik  harakatlar    bilan  dengizning  quruqlikka  kirib  borishi  (transgressiya)  va 
qaytishi  (regressiya)  bog’langan  bo’lib, binobarin    cho’kindilar  to’planishi  rejimi 
va tog’ jinslarini o’zgarishi,  ushbu hodisa bilan bog’langandir. Pasayishi chog’ida 
asosan    karbonat  jinslar  hosil  bo’ladi,  ko’tarilgan  chog’ida  ko’proq    chaqilgan 
jinslar  hosil  bo’ladi.  Bu  esa  o’z  navbatida    jinslarning  shakllanayotgan 
qatlamlanish sharoitini  belgilaydi. Eng faol, shiddatli tebranma harakatlar   nisbiy 
yuqori  tezlik  bilan  -  geosinklinal  hududlarda    namoyon  bo’ladi.  Ularda  chuqur  
izlar - dengiz chuqurliklari  va ulkan balandliklar hosil bo’ladi. Bukilmali tektonik  
harakatlar    yer  qobig’ining  tashkil  etuvchi  tog’  jinslarining    dastlabki  yotish 
shakllarini ezilib, bukilib, yaxlitligi  buzilishda namoyon bo’ladi. Tog’ jinslarining 
dastlabki  yotish shakllarining buzilishi ya’ni dislokatsiyalarini bilish,  tog’larning 
hosil  bo’lishi  masalasini  to’g’ri  hal  qilish,  tog’larni  vujudga  keltirgan  kuchlarni 
belgilash, yer  qobig’ini o’rganish, foydali qazilmalar konlarini belgilash  va ularni 
qidirish,  ulardan  ratsional  foydalanishga  imkon    beradi.  Yer  qatlamlarida 
tangensial kuchlar natijasida   burmalar   hosil  bo’ladi.(12.1-rasm). Agar biz bir 
necha  bukilmalarni  olib    ko’rsak,  ularning  ko’tarilgan  joyini  yoki  keyin  past  
tushgan joylarini uchratamiz.