Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkentaxborot texnologiyalari universiteti nukus filiali

Kristaldagi kirishmalar va nuqsolar. Elektron o’tkazuvchanligi.

Yarim o’tkazgichlarda elektr toki: Hozirgi vaqtda fizikada yarimo’tkazgichlar katta ro`l o’ynay boshladi. Yarimo’tkazgichlar metallardan elektr o’tkazuvchanliklari kichik bo’lishi bilan farq qiladi, Shu bilan birga yarimo’tkazgichlarning elektr o’tkazuvchanligi metallar elektr o’tkazuvchanligidan farqli ravishda temperatura oshishi bilan oshib boradi. Juda past temperaturalarda yarimo’tkaztichlar izolyator bo’lib qoladi.

Temperatura ko’tarilganda o’tkazuvchanlikning ortishiga sabab shuki, issiqlik harakat yarimo’tkazgichlarda tok tashuvchilar vujudga keltiradi. Yoritish yoki energiya uzatish bilan bog’liq bo’lgan biror boshqa ta’sir vositasida ham yarimo’tkazgichlar elektr o’tkazuvchanligini oshirish mumkin. Yarimo’tkazgichlarning bir qator boshqa xususiyatlari ularning ahamiyatini yana ham oshiradi. Ikkita turli yarimo’tkazgichdan tuzilgan zanjirda ikkita o’tkazgichdan tuzilgan termoelementdagidan ancha katta termoelektr yurituvchi kuch hosil qilish mumkin. Ikkala kontakt temperaturasini mos ravishda T1 va T2 bilan belgilab, ikkita yarimo’tkazgichdan tuzilgan zanjirda kontaktlar temperaturalarining ayirmasiga proporsional bo’lgan EYUK hosil bo’lishini topamiz:

Shu bilan birga,  ning kattaligi 1,5 .10-3 V/grad tartibidagi qiymatlarga e’rishadi, metallarda bu kattalik 10-5 V/grad tartibida bo’ladi. Yarimo’tkazgichning metall bilan kontaktida alohida shart-sharoitlar vujudga keladi. Biz metall va yarimo’tkazgichni bir-biriga tegizdik, deylik, Shuning bilan birga, elektronning metaldan chiqish ishi yarimo’tkazgichdan chiqish ishidan kattadir. Bu holda kontakt joyida yarimo’tkazgich elektronlari kamayib qoladi natijada kontakt soxasida o’tkazuvchanlik juda kamayadi "berkituvchi qatlam" hosil bo’ladi. Ketma-ket ulangan o’tkazgich va yarimo’tkazgichga tashqi maydon ulanganda berkituvchi qatlam qarshiligi tashqi maydonning yo’nalishiga bog’liq bo’lishi ba’zi metall yarimo’tkazgich juftlarda juda katta bo’ladi. Bu faktdan "qattiq to’g’rilagichlar"da foydalaniladi. Yuqorida aytilganidek, yoritish ta’sirida yarimo’tkazgichlarning elektr o’tkazuvchanligi ortadi; bunda elektr o’tkazuvchanlikning o’zgarishi yorituvchi yorug’lik 1-rasm 41 kuchiga qonuniy bog’lanishdadir. Bu bog’lanishdan yorug’lik oqimi kuchini o’lchashda foydalaniladi.

1-rasm

Yarimo’tkazgichlarniig elektr o’tkazuvchanlik tabiati Yarimo’tkazgichlarda zaryad tashuvchilar tartibsiz xarakatda bo’lganligi uchun, ixtiyoriy yo`nalishni olaylik, Shu yo`nalishdagi zaryad tashuvchilarning soni va o’rtacha tezligi boshqa yo`nalishdagilar bilan bir xilda bo’ladi. Yani elektr maydoni nolga teng bo’lgan vaqtda hamma yo`nalishdagi zaryad tashuvchilar tezliklar bo’yicha bir xil taqsimlangandir. Agar elektr maydoning noldan farqli bo’lsa, tezliklar bo’yicha bo’lgan simmetrik taqsimot buziladi (2.1-rasm), natijada elektr maydon kuchi ta’siri yo`nalishda zaryad tashuvchilarning o`rtacha tezligi boshqa yo`nalishlardagiga qaraganda katta bo’lib, Shu kuch yo`nalishida zaryad ko`cha boshlaydi, ya’ni yarimo’tkazgichda elektr toki xosil bo’ladi.

Yarimo’tkazgichlarda zaryad tashuvchilarni erkin zaryad tashuvchilar deb olish uchun ularning massasi urniga effektiv massasini olishimiz kerak, chunki yarimo`tkazgichlarda o’tkazuvchanlik zonasidagi elektronlar va valentlik zonasidagi teshiklar erkin xarakat qila olmaydi. Ular hamma vaqt kristal panjaraning davriy maydoni ta’sirida bo’ladilar. Shuning uchun ( zaryad tashuvchilarning massasi o`rniga effektiv massasini olsak kristal panjara davriy maydon ta`sirini ham xisobga olgan bo’lib, elektron va teshikni erkin zaryad tashuvchilar deb qarasak xato qilmaymiz. Yarimo’tkazgich taxlili maydon ta’sirida bo’lsa, zaryad tashuvchiga ta’sir etayotgan kuch

bo’ladi, bu erda a —zaryad tashuvchining maydon yo`nalishidagi olgan tezlanishi. U bu tezlanishni bir urilish bilan ikkinchi urilish orasida oladi. Shuning uchun Shu ikki urilish orasidagi tezlikning o’zgarishiga ketgan vaqtni desak,

U xolda

Bu tezlik zaryad tashuvchilarning ikkinchi urilish vatqtida olgan kushimcha tezligi desak bo’ladi. CHunki, zaryad tashuvchilar bilan ionlarning o’zaro urilishi xaotik xarakterga ega bo’lganligi uchun har bir urilishdan o`rtacha tezligi nolga teng bo’ladi. Shuning uchun ko’p sonli zaryad tashuvchilarning bir urilish bilan ikkinchi urilish orasidagi maydon yunalishida olgan o`rtacha tezligini

orqali aniqlanadi. Tok zichligi esa

Bundan

Kvant mexanikasi kursatadiki, ideal kristallarda erkin yugurish yo’li cheksizga teng bo’lishi kerak. Afsuski, tabiatda ideal kristallar uchramaydi. Shuning uchun xar xil sabablarga ko`ra kristallarning ideallikdan og`ishi unda elektron erkin yugurish yo’lining chekli qiymatga ega bo’lishiga olib keladi. Boshqacha qilib aytganda, kristall panjara nuqsonlari zaryad tashuvchilarning sochilishiga, ya’ni zaryad tashuvchilarning tartibli harakatiga qarshilik ko’rsatishiga sabab bo’ladi (II bobga qarang).
Yarimo’tkazgichdagi nuqsonlar zaryad tashuvchilar xarakatchanligining kamayishiga olib kelsa ham, ular konsentratsiyaning ortishiga sabab bo’lishi mumkin. Biz oldingi paragraflarda kurdikki, aralashmalar yarimo’tkazgichlardagi elektron yoki teshiklarning konsentratsiyasini bir necha tartibga orttirib yubora oladi; Demak, nuqsonlar yarimo’tkazgichlarning elektr o’tkazuvchanligini ham kamaytirishi, xam orttirishi mumkin.