Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti dinshunoslik

Tangrichilik ta’limotining tarixiy yodgorliklardagi tavsifi
Milodiy V-VIII asrlarga oid O‘rxun-Enasoy yodgorliklari bitiklarida Tangri yagona, azaliy, abadiy, hayot beruvchi, yaratuvchi, o‘ldiruvchi, hukm qiluvchi, yordam beruvchi, jazolovchi, bandaning duosini qabul qiluvchi, himoya qiluvchi va mag‘firatiga oluvchi, hamma narsani biluvchi, insonlarga ilm beruvchi va yo‘l ko‘rsatuvchi sifatlar bilan maqtalgan.
Shuningdek, bitiklarda u hoqonlarni hokimiyat bergan va mustaqil davlat tuzishlariga ko‘maklashgani ham qayd etilgan.
Qadimgi turkiylar e’tiqodiga ko‘ra, butun borliq ustidan yagona hukmdor Tangri o‘ziga bir qator ko‘makchi ma’budlarni ham yaratgan.

• Jumladan, ushbu panteon:
• Umay (Jumay, ona ma’buda),
• Erlik (ota ma’bud),
• Yer, Suv, Olov, Quyosh, Oy, Yulduzlar, Havo, Bulut, Shamol, To‘fon, Momoqaldiroq, Chaqmoq, Yomg‘ir, Kamalak ma’budlaridan iborat bo‘lgan.
• Tangri Er va boshqa ruhlar (Yurt egasi, Suv onasi) bilan Er olami ishlarini hal qilib, barcha jonzotlarning umrini belgilagan.

Tangrichilikka ko‘ra, olam 3 qavatdan iborat.
Tangrichilikda tabiat va inson o‘rtasida chegara daxlsizligini saqlashga alohida e’tibor bilan qaralgan
Agar inson tabiatga me’yordan ortiq zarar yetkazsa, unda tabiat ruhlarining roziligiga erishish uchun qurbonlik keltirish zarur bo‘lgan.
Qurbonliklar yirik tog‘lar yoki daryolar oldida ommaviy ravishda o‘tkazilgan. Daraxtlar orqali ma’budlar oziqlanadi, - deb e’tiqod qilingani sababli qurbonlik qonlari daraxtlar ostiga quyilgan.
Lekin, odamlar tabiat ruhlarini o‘zlariga hamkor sifatida qarashgan, ularni qarindosh yoki ajdodlar ruhlari deb bilishgan.
Moniylik
Moniylik
Moniylik

• Moniyning ta’limotida Nur va Zulmat o‘rtasidagi azaliy kurash asosiy o‘rinni egallaydi.
• Uning mazmun-mohiyati esa, Nurning Zulmat ustidan g‘alaba qozonishiga ishonishdir.
• Moniylik mahalliy dinlar – zardushtiylik, buddaviylik va xristianlik xususiyatlarini o‘zida mujassamlashtirgan.
• Moniy o‘zini avvalgi dinlarning «to‘g‘rilovchi payg‘ambari» deb e’lon qilgan. U xristianlikdan messionizm va «Masih» e’tiqodini o‘zlashtirgan.

Zardushtiylik
Spitama qabilasidan bo‘lgan Pourushaspa o‘g‘li Ashoga Zaratushtra (yunoncha – Zoroastr, pahlaviycha – Zaraxustra «boqiy yulduz» va «chiroyli tuyalarga ega bo‘lgan») ushbu dinning asoschisi hisoblanadi.
Zardushtiylar e’tiqodiga ko‘ra, bu nom unga Axura-Mazda (yunoncha, Ormuzd –«Donishmandlik sohibi») tomonidan berilgan.