Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti m. A. Raxmatullayev, B. I. Ganiyeva

Huquqiy cheklovlar
Huquq me’yorlari asosida har bir kutubxona foydalanuvchilarini o‘z fondlarida saqlanayotgan hujjatlar mualliflik huquqi, intellektual mulk himoyasi ostidagi ekanligi yoxud boshqa qonuniy hujjatlar asosida himoyalanishini tushuntirishlari lozim Bu maqsadlar uchun odatda broshyuralar, mualliflik huquqi to‘g‘risida nusxalash va foydalanish haqida axborot varaqalari orqali tarqatiladi.

Mualliflik huquqi muallif vafotidan keyin 70 yilgacha amal qiladi. Britaniya kutubxonasida bunday mualliflarning asarlarini nucxalashda asarning huquq egalaridan ruxsat olinishi yoki nusxa olish uchun haq to‘lanishi lozim. (copyright fee). Lekin bu tartib notijorat maqsadda foydalanuvchilar uchun qo‘llanilmaydi.

AQSHning Kongress kutubxonasi materiallarni nusxalash borasidagi siyosatda mualliflik huquqi to‘g‘risidagi Qonunga asoslanadi. Huquq egalari nusxalashga, asarni ijro etishga ruxsat berishda bitta chegaralanish, bu «halol foydalanish» («fair use») doktrinasidir.

Kodeks halol foydalanishda har bir konkret holat uchun to‘rtta faktorni aniqlab beradi:

1. 
   Foydalanishning maqsad va xarakteri – tijorat maqsadlaridami yoki notijorat ta’limiy maqsadlardami ;
   
2. 
   Asarlarga bo‘lgan mualliflik huquqlarining tabiati;
   
3. 
   Mualliflik huquqi qonuni bilan himoyalangan asardan foydalanilgan qismining hajmi va ahamiyati;
   
4. 
   Potensial bozorda mualliflik huquqi qonuni bilan himoyalangan asardan foydalanishdan keladigan samaradorlik hamda uning qiymatga ta’siri.
   

AQSHda asardan «halol foydalanish»ning quyidagi holatlarini ko‘rib o‘tish mumkin:

• 
  tanqidiy tahlilda yoki havola keltirishda illustratsiyalarning sharhlashda qo‘llanilishi;
  

• 
  ilmiy yoki texnik ishlarda illustratsiya, kuzatishlarni yoritib berish maqsadlarida asardan qisqacha parchalarni keltirish mumkin