Muhammad Al-Xorazmiy Nomidagi Toshkent Axborot Texnologiyalari Universiteti Farg'ona Filiali Axborot Xavfsizligi Yo’nalishi

Назорат саволлари:
1.Техник буюртма қонуни ҳақида гапириб беринг ?

2. 
   Стандартлаштиришнинг асосий мақсадларини санаб беринг.
   
3. 
   ЎзДЖК томонидан қандай асосий вазифалар ҳал этилади?
   
4. 
   Ўзбекистон СССда стандартлаштиришнинг қандай даражалари мавжуд?
   
5. 
   Белгиланган манзил кўрсаткичлари нима?
   
6. 
   Ишончлилик кўрсаткичлари нима?
   

Жавоб:
ишончлилик кўрсаткичи (тўхтамай ишлаш, узоқ вақт хизмат қилиш, тузатишга яроқлилик).

2. 
   Эргономик кўрсаткичлар нима?
   

Жавоб:
эргономик кўрсаткичлар (гигиеник, антропометрик, физиологик ва бошқа ишлаб чиқариш, маиший жараёнларда машина ва жиҳозлар билан ишлаганда юзага келади).

2. 
   Эстетик кўрсаткичлар нима?
   

Жавоб:
эстетик кўрсаткичлар (аниқ кўзга ташлануачи информацион, шаклининг самаралилиги, композициясининг яхлитлиги ва бошқалар).

2. 
   Ишлаб чиқариш қобилияти кўрсаткичлари нима?
   
3. 
   Ташиш қобилияти кўрсаткичлари нима?
   

10- Амалий машғулот.
Эталонларнинг метрологик классификацияси, уларни сақлаш, қўллаш ва солиштириш
1. Ташкилий қисм Ишнинг мақсади:

• 
  Талабаларга эталонларнинг метрологик классификациясини кўргазмали воситалар билан тушунтириш;
  
• 
  Г556 Лабораторияси мисолида эталонларни сақлаш,қўллаш ва солиштиришни талаба визуал кўрган холда, керакли жадвалларни тўлдириш орқали олган назарий билимларини мустахкамлаш.
  

Керакли қурилма ва материаллар:

• 
  Икки хил тарози тоши
  
• 
  компьютер қурилмаси;
  
• 
  ўқув куроллари
  

1. Назарий қисм
Катталик бирлигини қайта тиклаш ва сақлаш учун мўлжалланган ўта юқори (метрологик) аниқликдаги махсус ўлчаш воситалари эталон деб аталади ва бирлик ўлчамини узатишда метрологик занжирнинг олий звеноси ҳисобланади. Эталоннинг конструкцияси, унинг хусусиятлари ва бирликни қайта тиклаш усули мазкур катталикнинг моҳияти ва мазкур ўлчашлар соҳасида ўлчаш техникасининг ривожланиш даражаси билан аниқланади. Эталон бир-бири билан чамбарчас боғланган камида учта ўзгармаслик, қайтарилувчанлик ва солиштирилувчанлик белгиларига эга бўлиши лозим. Санаб ўтилган талабларни бажариш учун эталонли қурилмаларда бирликни қайта тиклаш, қоида бўйича, ҳар хил давлатлар орасида келишилган алоҳида қаттиқ регламентланган махсус (специфик) йўл билан ўтказилади. Эталонлар конструктив ишланишига ва таркибига қараб қуйидагиларга бўлинади. Эталон комплекс, якка эталон, гуруҳли эталон, эталон тўплами. Эталон комплекс -физикавий катталик бирлиги ўлчамини қайта тиклаш, сақлаш ва уни узатиш учун мўлжалланган ўлчаш воситаларининг ва ёрдамчи қурилмаларининг мажмуидан таркиб топган эталон. Эталон комплексига вақт эталони ва частота эталони мисол бўлади. Бу эталонлар цезийли генераторлардан (вақт ва частота бирликларини қайта тиклаш учун мўлжалланган), водородли генераторлардан (уларнинг узлуксиз ишлашида вақт шкаласини сақлаш функциясини бажарадиган вақт ва частота бирликларини сақлаш учун қўлланиладиган), квант-механик соатлар гуруҳидан (вақт шкаласини сақлаш учун мўлжалланган) иборат бўлади.
Эталон-комплекс таркибига яна частотани ва ялпи комплексни функциясини таъминлайдиган воситаларни ички ва ташқи солиштириш учун мўлжалланган аппаратуралар киради.Якка эталон - бирликни қайта тиклаш ва (ёки) сақлаш учун таркибида битта ўлчаш воситаси (ўлчов, ўлчаш асбоби, эталон ускуна) бор бўлган эталон.
Якка эталонга масса бирлиги эталони-килограмм мисол бўлади (платиноиридийли тошлар кўринишида амалга ошириладиган, баъзи эталонларда - пўлат тошлар).Гуруҳли эталон - бирликни қайта тиклаш аниқлигини ошириш ёки уни сақлаш учун биргаликда қўлланиладиган, бир хилли ўлчаш воситаларининг мажмуидан таркиб топган эталон. Бир хил ўлчаш воситалари ёки эталон ускуналар билан ўлчаш натижаларининг ўртача арифметик қиймати одатда ўлчашлар натижаси сифатида қабул қилинади.
Гуруҳли эталонларга 20 та бир хил ЭЮК ўлчовларининг гуруҳидан иборат - нормал элементлардан (Вестон элементларидан) ташкил топган электр кучланиши бирлигининг эталони мисол бўла олади. Гуруҳли эталонлар доимий (ўзгармас) ёки ўзгарувчан таркибли гуруҳли эталонларга бўлинади. Доимий таркибли эталонларда ўн йиллаб ўлчаш воситаларининг бир хил нусхаси ишлатилади.Масалан, электр қаршилиги бирлигининг эталони - Ом, электр қаршилигининг 10 та манганинли герметик электр қаршилигининг ўлчаш ғалтакларидан иборат бўлади.Ўзгарувчан таркибли гуруҳли эталонларга мунтазам равишда янгилари билан алмаштириладиган ўлчаш воситалари киради.Бундай эталонларга электр кучланиши ва ўзгармас ток электр юритувчи кучи бирлигининг гуруҳли эталони мисол бўлади.