Muhammad al- xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari

MUHAMMAD AL- XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
UNIVERSITETI QARSHI FILIALI KI-16-21- GURUH TALABASI
Ne’matov Jasurning
ELEKTRONIKA VA SXEMALAR FANIDAN BAJARGAN MUSTAQIL ISHI .
Bajardi: Dovudova S
Qabul qildi: S. Bo’riyev
Reja:
1.Transformatorlar.
2.Analogli va Raqamli filtrlar.
3.Elektr o’tkinchi jarayonlar.
4.Xulosa.
Elektrotexnikaning asosiy vazifalaridan biri elektr energiyasini bir joydan ikkinchi joyga uzatishdir. Chunki elektr energiyasining iste’molchilari aksariyat hollarda yoqilg‘i va gidroresurslar tabiiy joylashgan rayonlarga qurilgan elektr stansiyalaridan bir necha o‘nlab va yuzlab kilometr masofalarda joylashadi. Elektr energiyasini uzatish liniyalarida esa quvvatning issiqlikka sarf bo‘ladigan isrofi ΔP= IRl va kuchlanishning pasayuvi ΔU=IRl doimo mavjuddir. Transformatorning ixtirochisi rus olimi P.N. Yablochkov hisoblanadi. U 1876 yilda elektr yoy lampasi uchun manba sifatida ilk bor trasformatordan foydalangan. Elektr energiyasining bir pog‘onada bo‘lgan u1, i1 kuchlanish va tokini boshqa pog‘onadagi u2, i2 kuchlanish va toka aylantirib beradigan statik (harakatlanuvchi qismlari bo‘lmagan) elektromagnit apparati transformator deyiladi.
Yoki bir xil chastotali o‘zgaruvchan tok kuchlanishining qiymatini o‘zgartirib beruvchi elektrostatik apparat transformator deyiladi Elektr energiyasining bir pog‘onada bo‘lgan u1, i1 kuchlanish va tokini boshqa pog‘onadagi u2, i2 kuchlanish va toka aylantirib beradigan statik (harakatlanuvchi qismlari bo‘lmagan) elektromagnit apparati transformator deyiladi. Transformatorlar bajaradigan vazifasiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: Transformatorlar bajaradigan vazifasiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: - elektr energiyasini uzatish va taqsimlash uchun mo‘ljallangan katta quvvatli (uch fazali) transformatorlar;- kerakli joylarda kuchlanishni keng doirada o‘zgartirib berish va dvigatellarni ishga tushirish uchun mo‘ljallangan avtotransformatorlar; - taqsimlash tarmoqlaridagi kuchlanishni rostlab turish uchun mo‘ljallangan induksion rostlagichlar: - o‘lchov asboblari va himoya vositalarini sxemalarga ulash uchun mo‘ljallangan o‘lchov transformatorlari;
Plastinalarning ikki tomoniga izolyatsion lok surtiladi yoki ular tegishlicha qizdiriladi 4.2 - rasm. Po‘lat o‘zak plastinalarni yig‘ish tartibi 4.3-a) va b) rasmlarda ko‘rsatilgan. Qatlam plastinalarining choklari ustma-ust tushmasligi kerak. Po‘lat o‘zak magnit zanjirini hosil qilish uchun xizmat qiladi va shu tufayli assosiy magnit oqimi Ф po‘lat o‘zak bo‘ylab harakatlanadi. Transformatorning birlamchi chulg‘amiga berilgan sinusoidal kuchlanish (u1 = Um sinωt) ta’sirida chulg‘amdan o‘zgaruvchan tok oqib o‘tadi. Bu tok transformatorning po‘lat o‘zagida o‘zgaruvchan magnit oqimi (Ф) ni hosil qiladi. Chulg‘amlarning o‘ramlarini kesib o‘tayotgan bu asosiy magnit oqimi birlamchi chulg‘amda o‘zinduksiya, ikkilamchi chulg‘amda esa o‘zaro induksiya hodisasiga. binoan tegishlicha e1 va e2 elektr yurituvchi kuchlarni induksiyalaydi. E1 = 4,44 · f · w1 · Ф (4.1) E2 = 4,44 · f · w2 · Ф (4.2) bu yerda f - o‘zgaruvchan tokning chastotasi, Gs; w1 w2 - birlamchi va ikkilamchi chulg‘amlarning o‘ramlari soni; Ф - asosiy magnit oqimi, Vb Demak, (4.1) va (4.2) ifodalardan ko‘rinadiki, chastota 1 va magnit oqimi Ф o‘zgarmas bo‘lganda chulg‘amlarda induksiyalangan EYuK E1 va E2 lar ularning o‘ramlari soniga prporsional ekan, ya’ni (4.3) Bu nisbat transformatorning transformatsiya koeffitsienti hisoblanadi, ya’ni (4.4) Mazkur koeffitsient
transformatorga berilgan kuchlanishning necha marta o‘zgarishini ko‘rsatadi. 1. Umumiy ma'lumotlar Avvalgi boblarda yig‘iq parametrli chiziqli elektr zanjirlarida turg‘un, ya'ni kuchlanishi va toki o‘zgarmas (o‘zgarmas tok zanjirlari) yoki sinusoidal tok va kuchlanishli (sinusoidal tok zanjirlari) jarayonlar o‘rganilgan edi. Aytaylik, o‘zgarmas kuchlanish manbayiga ketma-ket rezistor va induktiv g‘altak ulangan bo‘lsin Nazariy jihatdan bunday zanjirda tok cheksiz katta vaqt davomida, amalda esa cheklangan vaqtda turg‘un qiymatga ega bo‘ladi (1- rasm, b). Agar zanjirdagi tok turg‘un qiymatga ega bo‘lganidan so‘ng kuchlanish o‘zgartirilsa, u holda tok mos ravishda yana o‘zgaradi. Bir turg‘un rejimdan boshqa turg‘un rejimga o‘tish ma'lum vaqt davomida sodir bo‘ladi.
• Elektr zanjirlarida bir turg‘un holatdan ikkinchi turg‘un holatga o‘tishda • paydo bo‘ladigan elektromagnit jarayon o‘tkinchi jarayon deb ataladi. • O‘tkinchi jarayon tugashi bilan elektr zanjiri holati oldingi holatidan, masalan, • sxemaga ta'sir etuvchi EYK, sxema parametrlarining qiymati, kuchlanish yoki • tok amplitudasi, fazasi, shakli yoki chastotasi o‘zgarishi bilan farq qiladi. Fizik jihatdan o‘tkinchi jarayon zanjirning kommutatsiyagacha bo‘lgan energetik holatidan kommutatsiyadan keyingi energetik holatiga o‘tishdir. Agar zanjirda energiya yig‘uvchi elementlar, ya'ni induktiv g‘altak va kondensator bo‘lsa, o‘tkinchi jarayon ma'lum vaqt davom etadi. Zanjirning har bir ishchi holatiga uning elektr va magnit maydonlarida ma'lum energiya zahirasi
mos keladi. Zanjirning bir holat(rejim)dan ikkinchi holat(rejim)ga o‘tishi unda to‘plangan energiyalar o‘zgarishi (ortishi yoki kamayishi) ga olib keladi. Zanjir induktiv g‘altagida to‘plangan magnit maydoni energiyasi va kondensatorda to‘plangan elektr maydoni energiyasi o‘z qiymatlarini sakrab o‘zgartira olmaydi, chunki bunday o‘zgartirish uchun manbadan cheksiz katta quvvat iste'mol qilish . Elektr zanjirlaridagi o‘tkinchi jarayonlar ma'lum bir foydali maqsadlarda qo‘llanishi (masalan, radiotexnika qurilmalari, avtomatik boshqarish tizimlari va boshqa zanjirlarda )yoki zararli oqibatlarga olib kelishi mumkin (masalan, katta induktivlikka ega zanjirlar uzilishida izolyasiya uchun xavfli bo‘lgan o‘ta kuchlanishlar paydo • Integrallash doimiylari bo‘lib, ularning qiymatlari • boshlang‘ich shartlar asosida topiladi. • Elektr zanjirlaridagi o‘tkinchi jarayonlarda • tok erkin tok deb ataladiva u zanjirni ta'minlovchi manbaga bog‘liq bo‘lmay, faqat zanjir parametrlari bilan tavsiflanadi. Turg‘un rejimni hisoblash oldingi boblarda keltirilgan o‘zgarmas va sinusoidal • tok zanjirlarini hisoblash usullari yordamida olib boriladi.
O‘tkinchi tok amalda zanjirdan yoki uning shoxobchasidan o‘tkinchi jarayon mobaynida o‘tayotgan haqiqiy tokdir. Uni o‘lchab va ossillografda yozib olish mumkin. Xuddi shunday o‘tkinchi kuchlanish ham zanjir ikki nuqtasi (yoki tuguni) orasidagi o‘tkinchi jarayon vaqtidagi kuchlanish bo‘lib, ui ham o‘lchab yoki yozib olish mumkin. Shuning bilan birga qayd etib o‘tish lozimki, ideal parametrli zanjirlarda qarshilik va sig‘imdagi toklar, qarshilik va induktivlikdagi kuchlanishlar qiymatlari sakrab o‘zgarishi mumkin. Kattalik (i, u, e, B, Ф va h.k.) lar va ular hosilalarining kommutatsiya paytidagi qiymatlari ularning boshlang‘ich qiymatlari yoki boshlang‘ich shartlari deb ataladi. Kondensatorli har qanday shoxobchada kuchlanish va zaryad kommutatsiya paytida undan bevosita oldingi qiymatlarini saqlaydi va kommutatsiyadan keyin ana shu qiymatlaridan boshlab o‘zgaradi yoki boshqacha aytganda sig‘imdagi kuchlanish va zaryad kommutatsiya paytida o‘z qiymatini sakrab o‘zgartira olmaydi: Qurilma analogli
deyiladi, agar ularda signallar vaqt bo’yicha uzluksiz funksiya bo’lsa. Analog qurilmalarni asoiy sinflariga kiradilar: kuchaytirgichlar, analogli filtrlar va generatorlar, elektron va avtomatik regulyatorlar, kuchlanishni analogli ko’paytirgichlari, o’zgartgishlar, ikkilamchi ta’minot manbalari. Konkret foydalanish sohasiga bog’liq ravishda analogli qurilmalar o’lchov, televizion, radio qabul qiluvchi, telefon, radio eshittirish va boshqalarga bo’linadi. Sinfga ajratishni qo’shimcha belgilari bo’lib ishchi chastotalar diopazoni va sarf qiladigan quvvati hisoblanadi. Foydalanilayotgan element bazasiga bog’liq ravishda analog qurilmalar elektrovakumli tranzistorli va integralliga bo’linadi.
Analog qurilma – gibrid integral sxema (keyingi matnda– GIS) asosidagi kuchaytirgich ishlab chiqiladi. Elektron kuchaytirgich – bu qurilma elektr signalini shaklini saqlagan holda quvvatini oshirishga mo’ljallangan. Kuchaytirgichlar radioelektron apparaturalarda eng ko’p tarqalgan qurilma blanadi. Kuchaytirgichni mikrosxema ko’rinishida ado etish aktual hisoblanadi. • Integral mikrosxema (IMS) tayyorlashda tehnologiya bo’yicha ikki yo’nalish farqlanqdi: yarim o’tkazgichli va gibrid (IMS) li. GIS o’z tarkibida • plyonkali passiv elementlar va
osiladigan faol elementlarga ega va bir qator • afzalliklarga ega: passiv elementlarni har qanday qiymatlarini olish imkoniyatiga, • parametrlarni haroratga kam darajada bog’liqligi ishlab chiqarishni tashkil qilishda • uncha katta bo’lmagan harajatga egaligi va platani tayyorlashni oddiyligi. Raqamli filtrlar analog filtrlarga mos keladi va biz keng tarqalgan diskret tizimlarda raqamli filtrlardan foydalanamiz. Uning asosiy vazifasi vaqt o'zgaruvchan bo'lgan diskret-vaqt tizimining xususiyatlaridan foydalanish, so'ngra signal tashqi kirishga kirishdir. Bu erda kirish signali odatda keng ma'noda to'lqin shaklidagi model bo'lib, signal kuchlanish, oqim, quvvat va boshqalar bo'lishi mumkin. Albatta, chastota kabi o'xshashliklar mavjud. • Haqiqiy ishlashda biz kirish signalining to'lqin shaklini chiqish holatiga, ya'ni kirish va chiqishni teskari aylantirishimiz mumkin. Shunday qilib, signal spektrini o'zgartirish maqsadiga erishish.
• Raqamli filtrlarni turli xil usullar bilan qayta ishlash mumkin.Haqiqiy ishlashda biz kirish signalining to'lqin shaklini chiqish holatiga, ya'ni kirish va chiqishni teskari aylantirishimiz mumkin. Shunday qilib, signal spektrini o'zgartirish maqsadiga erishish. • baqamli filtrlarni turli xil usullar bilan qayta ishlash mumkin. Biz amalda eng ko'p ishlatiladigan ikkitasini tanishtiramiz. Biri, bizning integral mikrosxemalarimiz integral kontaktlarning zanglashiga olib keladigan turli xil qurilmalar uchun mo'ljallangan moslamani yaratish usuli. Raqamli signal protsessori sifatida qo'l me'morchiligiga yoki bitta chipli arxitekturaga o'xshash raqamli protsessor tez-tez ishlatiladiganlardan biridir. Bu dasturiy ta'minot tomonidan to'liq taqlid qilinadi. Ushbu usul laboratoriya yoki keng miqyosli raqamli filtrlash loyihalarida
ham qo'llaniladi. Xarajat katta va uni ishlab chiqarish va ko'p miqdordagi mahsulotlarga mos kelmaydi. Biroq, bu yuqori darajadagi simulyatsiya va hisoblashda katta afzalliklarga ega bo'lgan laboratoriyada eng yaxshi simulyatsiya usuli.Bu dasturiy ta'minot tomonidan to'liq taqlid qilinadi. Ushbu usul laboratoriya yoki keng miqyosli raqamli filtrlash loyihalarida ham qo'llaniladi. Xarajat katta va uni ishlab chiqarish va ko'p miqdordagi mahsulotlarga mos kelmaydi. Biroq, bu yuqori darajadagi simulyatsiya va hisoblashda katta afzalliklarga ega bo'lgan laboratoriyada eng yaxshi simulyatsiya usuli. Signallarni raqamli qayta ishlash turli faoliyat sohalarida: televidenie, radar, aloqa, meteorologiya, seysmologiya, tibbiyot, nutq va telefoniya tahlili, shuningdek rasmlarni va turli xil sohalarni qayta ishlashda keng qo'llaniladi.
Bank faoliyati kabi iqtisodiy faoliyatning ba'zi sohalarida raqamli moliyaviy oqimlarni qayta ishlash muhim ahamiyatga ega.Signallarni raqamli qayta ishlash turli faoliyat sohalarida: televidenie, radar, aloqa, meteorologiya, seysmologiya, tibbiyot, nutq va telefoniya tahlili, shuningdek rasmlarni va turli xil sohalarni qayta ishlashda keng qo'llaniladi. Barcha chiziqli filtrlash algoritmlari qayta ishlangan rasmlarning yorqinligidagi keskin farqlarni yumshatadi. Ushbu kamchilik, ayniqsa ma'lumot iste'molchisi shaxs bo'lsa, chiziqli ishlov berishning bir qismi sifatida tubdan chiqarib tashlanishi mumkin emas.
Gap shundaki, chiziqli protseduralar Gauss signallari, shovqin va kuzatiladigan ma'lumotlarni taqsimlash uchun eng maqbuldir. Qat'iy aytganda, haqiqiy tasvirlar ushbu ehtimollik taqsimotiga bo'ysunmaydi. Bundan tashqari, buning asosiy sabablaridan biri shundaki, tasvirlar turli xil chegaralar, yorqinlik farqlari, bir teksturadan ikkinchisiga o'tish kerak. Median filtrlardan foydalanish ma'lum xarajatlar bilan bog'liq. Shubhasiz, median filtrlar qadam-baqadam qiymatlarga kechikishni qo'shadi. Shuningdek, median filtrlar signaldagi chastota ma'lumotlarini butunlay o'zgartirishi mumkin. Albatta, agar siz faqat doimiy qadriyatlar bilan qiziqsangiz, unda bu muammo emas. Ushbu rezervasyonlarni hisobga olgan holda, men sizning dizayningizda median filtrlardan foydalanishni tavsiya etaman.