Muhabbat qissa yetim

1936-yil
177

---

AD A BIY O T M U A L L IM I
0 ‘zining aytishiga ko‘ra “ nafis adabiyot m u allim i” o ‘rtoq 
B oqijon Baqoyev og'ilga kirib t a ’bi xira b o ‘ldi: sigirning 
q u lo g liga yana kana tushibdi! K anadan ham k o ‘ra sigir uning 
a c h ch ig ’ini keltirdi: kanani teray desa q o ‘ym aydi - boshini 
silkiydi, pishqiradi.
— Hayvon! Sigir em as, hayvon!— dedi og‘ilning eshigini 
q a ttiq yopib.— Hayvon!
X otini M ukarram hovlida samovarga suv quyar edi.
— H a y v o n !- d ed i B a q o y e v ,- bu sigirni so tib p uliga 
c h o ‘chqa olish kerak!
— Shaharda cho‘chqa asrash mumkin e m a s ,- dedi Mukarram 
samovaiga ko'm ir solayotib.
— N im a uchun? T aqiq qilinganm i? Kim aytdi? M en aytib 
edim m i? T o ‘g ‘ri, m um kin em as... albatta, m um kin em as...
— Uyga kiring, H am ida keldi.
H am ida o 'n olti yoshlardagi tiyrak, quvnoq qiz, pochchasini 
k o ‘rib sevinib ketdi.
— Siz uvda ekansiz, bilsam daftarim ni olib kelar ekanm an... 
esizgina...
CTrtoq Boqijon Baqoyevning ta ’bi ochildi - sigir, uning 
qulog'idagi k o ‘m -k o ‘k kana, g ‘o ‘qillab tu m sh u g 'i bilan ariq 
yoqalarini buzib yurgan c h o 'c h q a k o ‘z oldidan ketdi.
— Texnikum dan rabfakka o'tibsan deb eshitdim , rostmi?— 
dedi?— Hm m ... yaxshi qilibsan. Rabfakka o ‘t, deb m en aytib 
edim shekilli? H m m ... AufF, zarda b o ‘libman... Rabfak yaxshi. 
M en bir boigan edim. Kanselyariyaning eshigiga praktikum deb 
yozib qo'yi p ti.T o 'g ii emas. Praktikum , m inim um , m aksimum
bular ham m asi lotincha yoki lotinchaga yaqin so‘zlar. M en 
shaxsan shunday deb bilam an.
Biroz jim qolishdi.
— Boqijon a k a ,— dedi qiz uyalibroq,— bir narsani sizdan 
so ‘ram oqchi edim : biz sinfda Chexovning “ U yqu istagi” ni 
o ‘qidik, go‘dakni o ‘ldirgan qizni sud qilm oqchim iz. D a ’vogar 
g o ‘dakning onasi — R ah im a b o ‘ladi, qoralovchi — Sharifjon. 
Sudyalar ham b o'ladi. M en qizni oqlab, butun gunohni uning
178

---

x o ‘jayiniga, yosh qizni b u q a d a r berahm ekspluatatsiya qilgan 
kishiga qo‘ymoqchiman. M an a shu... Shuni yozdim. Shu to‘g‘rida 
sizning fikringizni b ilm oqchim an. Chexov shunday dem oqchi 
emasm i?
0 ‘rtoq Baqoyev o ‘y la b turib, so‘radi:
— Nafis adabiyot d a rsin i sizlarga kim beradi? H akim ov? 
A hm oq odam! 0 ‘z ustida ishlamaydi. Savol alom ati ham m avaqt 
“ m i” dan keyin q o ‘yiladi desam , kuladi. G ap b u n d a ham
emas...
M ukarram sam ovar k o ‘tarib kirdi. H am ida irg‘ib turib, 
samovam i opasining qo'lidan oldi va stolga qo‘ydi. U hom ilador 
xotiniga sam ovar k o ‘ta rtirib , qarab o 'tirg a n p o c h c h asid an
o ‘pkalam oqchi edi, b iroq uyaldi, indam adi. 0 ‘rtoq Boqijon 
Baqoyev juda chanqab tu rgan ekan, ustm a-ust t o ‘rt piyola 
choy ichdi va terladi.
— C huchvaradan keyin choy juda yaxshi k e ta d i-d a ,— dedi 
yuzidagi terni artib.— H m m ... soqol ham o 's ip ti, sartarosh 
b o ‘lm asa odam lar m aym un b o ‘lib ketar edi. M aym un ju n i 
t o ‘kilib, odam b o ig an . Bu haqda Engelsning fikri bor...
— H alig in i a y tm a d in g iz , B o q ijo n a k a ,— d e d i q iz .— 
Chexov shunday d e m o q c h i emasmi?
0 ‘rtoq Baqoyev yana b ir piyola choy so ‘radi.
— C hexovm i? H m m ... burjuaziya realizm i t o ‘g ‘risida 
so'zlaganda eng aw al u n in g ob’yektiga diqqat qilish kerak. 
Burjuaziya realistlari tushungan, ular aks ettirgan o b ’yektiv 
voqelikni anglash lozim b o ‘ladi. Turgan gapki, Chexovning 
ijodi b o sh d a n -o y o q , b u tu n m ohiyati bilan ilk bu rju aziy a 
realizmi, ya’ni... hmm... M ukarram , tovuqqa moyak qo'ydingmi? 
Q o ‘yish kerak, bo'lm asa d a v d ib o ‘lib k e ta d i... Tavba, tovuqdan 
a hm oq jonivor yo‘q - m oyak qo‘ysang tug‘adi! N im a uchun 
m oyak qo‘ysang tug'adi? X o ‘roz nima uchun saharda qichqiradi? 
Ajoyib psixologiya! Biologiya o‘qiysizlarmi?
H am ida biologiyadan nim alar o ‘qiganini, bu o ‘qish yilida 
yana nim alar o ‘tilajagini so ‘zlab berdi va o ‘zining oqlash 
nu tq id a fiziologik asoslar ham k o ‘rsatish niyati b o r ekanini 
aytib, yana so‘zni C hexov ustiga burdi.
179

---

— H m m ... - dedi B aqoyev,- Chexov to ‘g‘risida o ‘zimning 
fikrim bor. Boshqalar nim a desa desin, har holda uning dunyoga 
qarashida... Uning dunyoga qarashi Pushkin va Lermontovlaming 
dunyoga qarashidan farq qiladi. Bir davr, bir sinf, b ir m am lakat 
yozuvchilari b o ‘lishJariga qaram asdan m utlaqo farq qiladi!
— Chexov Pushkin bilan bir davrda yashagan em as-ku, 
dedi M ukarram ,— bizning kutubxonada uning M aksim G orkiy 
bilan oldirgan surati bor. Chexov 1904-yilda o ‘lgan b o ‘lsa 
kerak..
0 ‘rtoq Baqoyev biroz o ‘ng‘aysizlandi.
— S iz la r qaysi C h e x o v t o ‘g ‘risid a g a p ira y o tib siz la r?
C hoydan quy!.. 
Bu C hexov haqidam i? T o ‘g ‘ri, bu 1904- 
yilningbirinchi yarm idam i, ikkinchi yarmidami o ‘lgan... Boshqa 
r o ‘m o lc h a b e r, b u n d a n piyoz hidi kelayotipti. M en ana u 
C hexov, ilk buijuaziya realizm ining nam oyandasi b o ‘lgan 
C hexov haqida so ‘zlayotibm an.
— “ U yqu istagi” qaysi C h e x o v n ik i? - dedi H am ida.
— H ech shubhasiz, bu Chexovniki. Bu narsa b irin ch i 
m arta “S ovrem ennik” ju m alid a bosilgan.
S hundan keyin o ‘rtoq Boqijon Baqoyev u zu n d a n -u z o q
so‘zlab ketdi. Uning nima to ‘g‘rida so'zlayotganini Ham ida bilmas 
edi. D etirding degan allaqanday m ashhur tanqidchi Shelling 
d egan yozuvchiga “sen dastyorga zor b o ‘lguncha o ‘g ‘ling 
d a sty o rb o ‘ladi” deb xat yozgan; Marks Dobrolyubovni M ering 
bilan bir qatorga q o ‘ygan; Stending degan allaqanday bir 
dram aturg o ‘lar c h o g ‘ida D em ping degan b ir tanqidchiga: 
“ Agar butun jo nivorlam i xudo yaratgan bo'lsa, m en uning 
zavqiga qoyil em asm an, eskiem ar ham jonivor b o ‘ldim i?” 
degan... H am idaning boshi og‘irlashib ketdi, ikki m arta sekin, 
og‘zini ochm asdan esnadi.
H am ida m ezbonlar bilan xayrlashib k o ‘chaga chiqqanda 
qorong‘i tushgan edi, “ Uyqu istagi” to ‘g ‘risida pochchasidan 
hech qanday fikr ololm adi. U ning so‘zlaridan nim a olgani 
haqida o ‘ziga hisob berar ekan, g‘uvillab tuigan boshida shundan 
boshqa hech narsa y o ‘q edi: praktikum, m inim um , m aksimum ; 
D etirding, Stending, Shelling, M ering, Dem ping...