Muhabbat qissa yetim

9 - 1 6
129

---

Sam ijon derazadan boshini chiqarib qichqirdi.
— Z uhraxon, o ‘zingiz borib olib keling! Shu hafta ichi 
boring! Kutamiz!
Z u h ra ko‘zi jiqqa yoshga t o ‘lib q o ‘lidagi katak ro ‘m olcha- 
sini siltadi; shunday yaxshi qizi borligini, uni k o ‘p urishib 
o ‘zidan bunchalik bezdirib q o ‘yganini endi payqadi; bilagiga 
tash lab olgan jeletkasi oyog‘i ostiga tushganidan bexabar 
avtobusning ketidan bir-ikki qadam bosdi...
MAHALLA
Inson bilan tirikdir inson, 
Muhabbatdan havotning boshi. 
Odamzodga baxsh etadi jon, 
Odamlarning mehr quyoshi.
Erkin Vohidov
R o h at buvi k a tta k o n q o ra p e ch k an in g eshigini ochib 
oy o g ‘ini tovlayotgan edi, d e ra z a ostida k o ‘zo y n ak taqib 
nevarasining yirtilgan kitobini yelim layotgan choli urishib 
berdi:
- Seni pechkaga o ‘rgatib b o im a d i-b o 'lm a d i... N im a, 
polni o ‘yib, sandal qilib beraym i? Pechka deganning eshigini 
ochdingm i, k o ‘m ir osm onni isitadi deyaver!..
R o h a t buvi p ech k an in g eshigini yopdi, borib divanga 
c h o ‘zildi. Uy sovuq b o 'lm asa ham , bir necha k undan beri 
uning eti uchar, oyog‘i sovqotar, og‘rir edi.
Kam pir shu yotganicha ertasiga ham turgisi kelmadi, indiniga 
turolm adi, uchinchi kuni yuragi birpas qattiq urib tu rdi-yu, 
b ird an b o ‘shashib, o ‘ldi qoldi.
H ikm at buva nim a b o lg a n in i bilolm ay, ko‘zi bilan k o ‘rib 
turganini aqliga sig‘dirolm ay, garang bir ahvolda turib qoldi; 
o ‘g ‘li, kelini, u ch nevarasi kirib yig‘i boshlagandagina o'ziga 
kelib, titroqli nafas bilan shivirladi: “ E, xudo, nim a qilib 
q o ‘yding, bisotingda m enga atagan yana qanaqa kulfatlaring 
bor, to ‘k, boshim ga h am m asini birdan to ‘ka qol!”
Ellik uch yil! Ellik u ch yildan beri bir dasturxondan tuz 
tatigan, bir k o ‘rpani bosgan, birga kulgan, birga yig‘lagan; 
ellik uch yildan beri m ushukchaday bir-biriga suykanib, bir- 
birini yalab, og‘ritm ay tishlab, yiqitib, yiqilib berib, piypala-
130

---

shib o'ynagan; ellik u c h yildan beri m eh r atalm ish ulkan 
tuyg‘u rishtasini pilla qurtiday bir m arom da asta-sekin chuvib, 
b ir-birining qalbini o ‘rab -ch u lg ‘ab kelgan...
H am m a rasm -rusm joyiga yetkazilgandan keyin o d am lar 
tobutni ko'tai^anda shu rishta birdan tortildi-yu, go‘yo H ikm at 
buvaning yurak-bag‘rini sug‘urib oldi. C hol o ‘kirib yubordi.
K am pim i birpasda eiga topshirib qaytishdi. K o‘ngil so ‘ragani 
yana b u tu n m ahalla kirdi. H ikm at buva kasal m usichaday bir 
chekkada q o ‘nishib o ‘tirar, aftidan, endi uning u c h u n olam da 
hech kirn, hech narsa qolm agan edi.
Shundoq H ikm at buva hafta o ‘ta r-o ‘tm as b ir hovuch suyak 
b o ‘ldi qoldi. C hol c h o ‘zilib yotganda uning o ‘likm i-tirikm i 
ekanini bilish qiyin, lekin kam piri oyog'ini p ech k an in g o ‘tiga 
tovlayotganda urishib bergani esiga tushsa arslonday o ‘kirar, 
o ‘zini u yoqdan-bu yoqqa o tar edi.
Uyda uni yolg‘iz qo‘ymaslikka harakat qilishar edi. Kichkina 
nevarasi ham m a o ‘yinchoqlarini uning uyiga kirgizib q o ‘ydi, 
b og‘chadan kelganidan keyin shu yerga kirib o ‘ynaydigan 
b o ‘ldi. K atta nevarasi h ar kuni uni necha m arta xilm a-xil qilib 
suratga ola berdi. 0 ‘g‘li uni avtom obilga solib bir n ech a m arta 
shaharni aylantirdi. C hol xursand bo 'lish o ‘rniga: “ O nang 
borida shu ishni qilm ading” , deb d o 'n g 'illa d i. K elini unga 
m ag n ito fo n keltirib berdi. C h o l m ag n ito fo n b ila n birpas 
o v u ndi-yu, keyin k o ‘ziga yosh olib: “ Q izim , shu narsani 
ilgariroq topib kelganingda kam pirni gapirtirib yozib o lar 
e k a n m a n ” , dedi...
Bir kuni qattiq y o m g ‘ir y og‘ib, qishdan q olgan qorni 
eritib yubordi. Ayvonda ustunga suyanib yom g‘ir suvining 
vaqirlashini tomosha qilib tuigan cholning ko‘zi tandirdan narida 
yotgan bir poy eski kalishga tushib qoldi. K am pir bir oyog‘i 
og‘rib shishganda shu kalishning jag‘ini kesib kiygan edi. C hol 
borib kalishni oldi, avaylab artdi, uyga olib kirdi. C hol uchun 
kam pir g o ‘yo qaytadan o ‘ldi. U kechgacha yig‘ladi, kechqurun 
o ‘g‘li bilan kelini ishdan kelganda “kampir bechorani shifokorga 
durustroq ko‘rsatm adilaring” , deb xarxasha qildi.
H ikm at buva kechalari uxlam as, dori ichib uxlasa ham
yarim kechasi uyg‘onib, tong otguncha o ‘tirib chiqar, uydagi 
h am m a narsa unga kam pirini, yolg‘iz qolganini eslatar, h ar 
b ir tovush o ‘lim b o ‘lib uning m iya q o pqog'ini c h e rta r edi.
131

---

Chol tugab borayotganini ko'rib o ‘g‘li bilan kelini tashvish- 
ga tushib qolishdi.
Bir kuni ertalab chol y o ‘qolib qoldi. Q idirilm agan joy 
qolm adi: y o r-d o ‘st, tanish-bilish, q arindosh-urug', hatto tez 
yordam kasaLxonasidan ham xabar olindi, militsiyaga m urojaat 
qilindi.H am m ayoq qidirtirilipti-yu, qabristondan xabar olin- 
m apti, chol qabristonda ekan. H ikm at buva qabristonga tez- 
tez borib, kam pirning b oshida b ir soat-yarim soat o ‘tirib 
kelar, lekin bunaqa qolib ketadigan odati y o ‘q edi. C hol bu 
safar borganida kam pirning qabrini ziyorat qilish u yoqda 
qolib, uning yonidan o'ziga go‘r qazitipti, m udir va go‘r- 
kovlar harchand unashm asa ham q o ‘ym apti, janjallashipti.
Chol kun oqqanda adoyi tam om b o ‘lib qaytdi. K im dir uni 
avtobusdan tushirib yo‘lkaga chiqarib qo‘ydi. Cholning z o ‘rg‘a 
qadam bosib kelayotganini k o ‘rgan muyulishdagi cho'tkachi 
yugurib borib, uni olib keldi va q o ‘liga bir piyola choy berdi.
— Xafa b o ‘lmay yuribsizmi, otaxon... K am pir onam alom at 
ayol edilar... Siz o ‘sha kuni o ‘zingiz bilan o'zingiz ovora bo'lib 
t a ’ziyaga kelgan odam larni payqam adingiz... A na odam u... 
m ahallaga sig'm ay ketdi! M ahallam izning k o ‘chasi b ir m etr 
c h o ‘kdi... K am pir on am dunyoga kelib odam ekkan ekanlar. 
D unyoga kelgan odam a w a l boshi odam ekishi kerak ekan. 
M en ibrat oldim ...
Issiq choym i yo c h o 'tk a c h in in g gaplarim i cholga ancha 
m a d o r b o id i.
— H a , - dedi chol biroz g 'u ru r b ilan,— haligacha odam
keladi... Ishxonasi ham shuncha yildan beri esidan chiqarm agan 
ekan.
C holning paydo b o ig a n id a n xabar topgan uy ichi, q o ‘ni- 
q o ‘shni chuvillashib kelib u n i o ‘rtaga olishdi. Birov dashnom
b erg an , birov b o ‘g ‘ilgan, birov suyungan...
B ular cholni o ‘rtaga olib chuvillashib ketayotganda y o ‘l 
b o ‘yida turgan shu m ahallalik shifokor voqeani eshitib choldan 
o ‘pkalagan b o 'ld i, keyin unga razm soldi-yu, kam pirdan gap 
ochdi:
— O naxonim iz t a ’rifga sig'm aydigan ayol edilar, shuncha 
odam bekorga kelgani y o ‘q! Lekin, otaxon, m ahallam izga 
biron sakkiz chelakli bitta sam ovar kerak ekan, o ‘sha kuni 
ju d a-ju d a bilindi. M ahalladan pul yig‘sak, xonadonga necha 
p uldan tushadi?
132

---

C holning ham iyati q o 'z g 'a b ketdi.
— 
0 ‘g ‘lim bilan kelinim ning bitta samovarga kuchi yetib 
q o l a r ,- dedi.
Shifokor undan shu gapni kutgan ekanm i, jilm ayib qo'ydi.
C hol g o ‘rini qazitib qo'yib endi bu yerga sam ovar olgani 
em as, yotib o ‘lgani kelgan b o 'lsa ham , o ‘g ‘ü b ila n kelini 
nom idan mahallaga kattalik qilib qo'yganidan keyin bu to ‘g ‘rida 
o ‘ylash g a m ajb u r b o ‘ldi — o ‘g i id a n pul o ld i, sa m o v a r 
qidirishga kirishdi. Biroq o 'shanaqa sam ovarni topishdan ko‘ra 
kondan m is qazib, sam ovar yasash osonroq ekan: cholning 
borm agan m agazini, yalinm agan m agazin m udiri qolm adi. 
0 ‘g‘li bilan kelini uning yelib-yugurishiga, un d a shuncha kuch 
qavoqdan paydo b o ‘lganiga hayron edi.
N ih o y a t, m a h a lla d a g i m a n s a b d o rla r y o rd a m i b ila n
sam ovar topildi, m ahalla faollari akt bilan qabul qilib oldi, 
um um iy majlisda rais H ikm at buvaga rahm atlar aytdi, h am m a 
chapak chaldi.
Shu majlisda yana bir masala ko‘tarildi: m ahallada har kuni 
bo'lm asa ham , haftada ikki-uch m arta to‘y -m a ’raka, tug'ilgan 
k un va b o sh q a m a ro sim la r b o 'lib tu ra d i, kim m aro sim
o'tkazadigan b o ‘lsa uym a-uy yurib idish-tovoq, dasturxon va 
boshqa narsalar tilaydi, faollar m ahalladan pul yig'ib biron 
yuz ellik kishilik m ahalla ro 'zg ‘ori tashkil qilsa b o ‘lm aydim i?
Bu taklifni ham m a olqishladi, buning m utasaddisi kim 
b o 'lad i, degan savolga anovi shifokor yana H ikm at buvani 
taklif qildi. Bu taklifni m a ’qullab ham m a qiy-chuv k o ‘tardi. 
H ikm at buva unam asdan qarshi so ‘z aytgani o ‘rn idan turgan 
edi, shun ch a odam chapak chalib, ko‘ziga qarab turg an in i 
ko‘rib indayolm adi.
M ahalla necha xonadon? Bularning ham m asi ch o ln i ovora 
qilmay pulni keltirib bera qolsa ekan! Bu xonadonlardan ko'piga 
kirish kerak, koshki bir kirganda pulni bera qolsa ekan: biri 
ertaga keling deydi, biron falonchi m uncha berg an d a m en 
nega shuncha berar ekanm an, deb xarxasha qiladi, biri majlisda 
angrayib o'tirib gapga yaxshi tushunm agan, unga tu sh u n ti- 
rish kerak bo'ladi...
C hol har kuni ertalabdan xonadondan xonadonga, bor 
pulga b ir nim a olib qolish uchun m agazindan m agazinga, 
a rz -d o d qilgani idoradan idoraga yugurar, shu orad a fursat 
topib b a ’zan kam pirining m ozoriga ham borib kelar edi.
133

---

C hol, n ih o y a t, m ah a lla ro ‘zg‘o rin i t o i a - t o ‘kis 
qilib 
m aktab om boriga qam ab oldi. Biroq ro‘zg‘orni b ut qilishdan 
ham k o ‘ra uni asrash qiyinroq b o ‘ldi: b a ’zi odam lar narsani 
olib v aq tid a q a y ta rish m ay d i; b a ’zilar, m asalan , j o ‘m ragi 
uchgan c h o y n ak , p ap iro sd a n kuygan d asturxon, lattasiga 
allanima balo to ‘kilgan kursi, sanchig‘i qayrilgan vilka va hokazo 
qaytarishadi, yana “o ‘zi shunaqa ed i” , deb janjal qilishadi. 
Y o‘q, xayriyat, sal kunda odam lar insofga kelishdi, cholning 
ish.i yengil b o ‘lib qoldi.
B ahor keldi. Shaharda daraxt o ‘tqazish mavsumi boshla- 
nib ketdi. Shu m unosabat bilan gazeta m aqola berib, o ‘tgan yil 
bahorda qaysi m ahallalar planni to ‘ldirm ay qolganini, qaysi 
m a h a lla la r ou ish d a n a m u n a k o ‘rsa tg a n in i ay tib , ilg 'o r
m ahalalar qatoriga “Yangi m ahalla” ni ham q o ‘shibdi. Buni 
cholga nevarisi ko‘rsatib kuldi, chunki o‘tqazilgan daraxtlarning 
ko‘pgina qismi tutm agan edi. Chol chiqib m ahallani aylandi, 
daraxtlam i ko‘zdan kechirdi. 0 ‘tgan yil bahorda jam i bir ming 
yetti yuz oltm ish besh tup ko‘chat o ‘tqazilgan b o ‘lib, bundan 
faqat sakkiz yuz oltitasi tutgan, tutgan daraxtlardan yigirma 
ikki tupi singan, sakkiz tup sassiq, m o'rt va urnri qisqa daraxtlar 
ekan. Chol bu m a ’lum otni olib to ‘g‘ri gazeta tahririyatiga bor- 
di, avval to rtin ib ro q g a p ird i, gapi o ‘tg a n in i p a y q ag ach , 
shovqin soldi. Gazetaning ertangi sonida “Yangi mahalla” haqida 
n o to ‘g‘ri m a’lum ot bergan muxbiriga jazo berganini aytdi va 
m uxbim i aldagan m ahalla faollarining kotibiga dashnom berdi 
va shu bilan biiga gazetaning xatosini ko‘rsatgan H ikm at buva 
N orm atovga tashakkur bildirdi.
H ikm at buva shu kuni burchakdagi c h o ‘tkachiga m ahsisi- 
ni yog'latib, “ m ahallam iz s h a rm a n d a b o ‘lgani” haqida uning 
intihosiz javrashiga q u lo q solib o'tirgan edi, shu asnoda o ‘sha 
yolgLonchi kotib o ‘tib qoldi va cholni k o ‘rib o'shqirdi:
- H u o 'sh a ... 0 ‘zim iz t o ‘g‘rilar ed ik-ku, senga nim a, 
b ir oyog‘ing g o ‘rda-yu...
Chol sekin burilib qaradi.
— M ening b ir oyog‘im g o ‘rda, sening ikkala oyog‘ing 
to ‘rdam i? U n aq a dem agin, bolam , kirn oldin o ‘lishini bilib 
boMmaydi...
C hol yana b ir n im a dem oqchi edi, o'zig a go‘r qazitib 
q o ‘yganini eslab dam i ichiga tushib ketdi. K otib jah l bilan
134

---

q o ‘l siltab jo ‘nadi. C hoi q o 'lla rin i orqasiga qilib b o sh in i quyi 
solib uyiga to m o n b itta -b itta q a d am tashlab b o ra r ek an , 
o ‘ylar edi: “ Bu bola g o ‘r qazdirib q o ‘yganim ni esh itgan- 
m ikan? Y o‘q, eshitgan em as, lekin eshitishi m u m k in ...”
Choi jadallab uyga keldi va o ‘tirib xat yozdi:
“ Qabriston mudiri va g o ‘rkovlariga yozib m a’lum qilamanki, 
qari b aq aterak ostidagi m ening nom im ga qazilgan g o ‘rn i 
qabriston idorasiga topshiram an, azbaroyi foydalanish u c h u n ” .
H ikm at buva xatni nevarasidan berib yubordi.