Muhabbat qissa yetim

1943-yil
KAMPIRLAR SIM QOQDI
— Turing, Nazirbuvi! Turing, T o ‘xtabuvinikiga chiqam iz!
N azirbuvi sandalning chetida, derazadan tushib turgan
erta bah o r oftobiga sh o ‘rvada pishgan olm adek yuzini tovlab, 
t o ‘ygan q o ‘zichoqday uxlab yotar edi; bu tovush qulog'iga 
kirib, xuddi p a sh sh a q o ‘riganday, b ir lu n jin i qim irlatd i; 
k o ‘zini o chm oqchi b o 'lg an edi, faqat bittasi ochildi.
— A? N im a?— dedi.
— T o ‘xtabuvinikiga chiqam iz. Rais kelibdi.
— Rais?
N azirbuvi darrov o ‘rnidan turdi, doka ro 'm o lin i qayta 
b og'lab, S hahodatbuvi bilan birga chiqdi.
T o ‘xtabuvining uyida Roziyabuvi, O rtiqjonlar o 'tira r, rais 
bularga urushning borishi to ‘g ‘risida so ‘zlar edi; kim ningdir 
savoliga javob berib:
1 0 4

---

— E n d i nem isning poshshosi daryo tagiga uy solib kirib 
ketganligi m asalasiga k e lg a n im iz d a ,— dedi, - m en b u n i 
gazetada o ‘qiganim y o ‘q. Agar G itle r shundoq qilgan b o 'lsa , 
askarlarim iz orasida suvchi b o lalar h am k o ‘p, birontasi kirib 
giribondan b o ‘g‘ib chiqadi... M ana, N azira xola ham , Shahodat 
xola h am kelishdi. Y axshi b o ‘ldi. 0 ‘zim ham sizlarni yig‘ib 
ikki o g'iz gaplashm oqchi edim . G a p im shuki,xo‘jaligiim izda 
paxta ishiga yaraydigan odam lar qanchaligi o'zlaringga m a’lum.
Shunday c h o ‘t u rib qarasam , paxta ishiga yaraydigan h a r 
bir x o ‘jalikning har b ir ish soati bir kilogramm p ax ta ekan. 
S h u n d o q b o ‘lgandan keyin o d am larni iloji boricha boshqa 
ishlardan b o ‘shatib, paxtaga solishimiz kerak bo‘ladi. 0 ‘shanaqa 
ishlardan bittasi pilla-qurt. M en beshovlaring qurt tutinglar, 
beshta odam b o 'sh a sin dem oqchi em asm an. H ech u n d o q
emas. Shundoq qilinglarki, paxta ishiga yaraydigan odam biron 
so at h a m sizlarning q o ‘lla rin g d a n keladigan ish g a b a n d
b o ‘lmasin. Agar sizlar m ana shu yo‘l bilan butun bir m avsum da 
o ‘n m eh n a t kunini pilladan yulib paxtaga yordam qilsalaring 
ham harna! M en sizlar bilan majlis qilib, m ana shu m asalani 
o ‘rtaga tashlam oqchi edim . M ana, majlis ochiq. K im gapiradi?
Hech kimdan sado chiqmadi. Hamma nechukdir, o‘ng‘aysizIanar, 
qimtinar, yeiga qarar edi.
— X o ‘sh, b o ‘lm adim i?— dedi rais.
K am pirlar bir-biriga qarashdi va ham m a birdan:
— N ega, nega b o im a s e k a n !- dedi.
— B o ‘lsa nega indam aysizlar? Q ani, T o ‘xta xola, gapiring!
T o ‘xta xola ro'm olining u chi bilan og'zini yopib, b o ‘zargan
holda a w a l o ‘rtoqlariga, keyin raisga qaradi.
— Endi, o ‘g ‘lim , dabdurustdan majlis deding... asli shu 
g a p n i avval o ‘zaro j o ‘n g a p la sh ib , pishitib olsagu keyin 
m ajlisga solsang b o ‘la r edi.
T o ‘xtabuvi hainm aning k o ‘nglidagi gapni aytdi. Rais bu 
suhbatni majlis deb atash bilan kam pirlam i qiynab qo'yganligini 
darrov fahm ladi-da, kulib, xatosini tuzatdi:
— T o ‘g‘ri, a w a l j o ‘n gaplashib olaylik. X o‘b, m ajlis yopiq. 
G a p n i b ir joyga q o ‘yganim izdan keyin ocham iz.
M ajlis yopiq d e b e ’lon qilin g an d an keyin R oziyabuvi 
o ‘z id a n -o ‘zi gap boshladi:
— Q urt tutishda bizning q o lim iz d a n keladigan ish k o ‘p. 
A ytsangiz-aytm asangiz o ‘shanaqa ishlarga qarashish bizdan
10 5

---

lozim . M en y an a b ir n arsan i o ‘ylab qoldim : b esh kishi 
e k a n m iz , b e sh o v im iz b ir q u ti u r u g ‘ olsak n a in k i eplab 
boqolm asak?
B oshqalar b ir q u tin i b a h u z u r eplash m um kin ekanini 
aytib:
— Qurt ishida ko‘zimiz pishgan, qayta yaxshiroq boqamiz, 
o g ‘ir ishlari b o ‘lsa, bizga qarashadigan yosh-yalang topiladi, — 
deyishdi.
Rais miyig‘ida kulib:
— M a y li,— d e d i . - A g ar b ir q u tin i e rm a k q ila m iz , 
desalaring o ‘zlaring bilasizlar. X o‘p, endi shu gap puxta gapmi?
— Puxta gap!— deyishdi.
— Endi m ajlisni ochsam m aylim i? X o‘p , majlis ochiq. 
B eshovlaringni bir zveno deym iz. Z venoga boshliq kerak 
b o ‘ladi, kim ni saylaysizlar?
M unozara va m uzokaralardan keyin zvenoga boshliq qilib 
yetm ish bir yashar T o ‘xtabuvi Sarim soqova saylandi.
M ajlis yopildi. Rais ketdi.
Shu kuni kechasi, yotar m ahalida, T o'xtabuvini vahim a 
bosdi: b u lar-k u ham m asi v a’da b e rd i, sayladi, ertaga biri 
“Belim og‘riydi” , biri “ 0 ‘g iim d a n xat kelm ayapti, yuragimga 
qil sig‘m aydi” deb uyiga kirib yotib olsa, nim a b o ‘ladi?
To'xtabuvi yugurganicha Nazirbuvinikiga chiqdi. Nazirbuvi 
hali uxlam agan ekan.
— H oy, N azirbuvi, shu b o ‘ladigan ishm i, yo raisning 
q o ‘ynini puch yong‘oqqa to ‘ldirib j o ‘natdikm i?
— Voy, T o ‘xtabuvi, nega b o ‘lmas ekan? Majlisga soldik-a, 
majlis uvol emasmi? M en hali boshqa narsani o'ylab o ‘tiribman; 
beshta nozanindek kampir bo‘lsagu, bir quti desak butun tumanga 
kalak ab o ‘lmaymizmi? Bizga nim a qipti, negaikki quti tutam iz 
demadik?
To'xtabuvining yuragi dadil b o ‘ldi. Nazirbuvining andishasi 
u n g a m a’qul tushdi. Ikkovi S hahodatbuvinikiga chiqishdi. 
S hahodatbuvi b u gapni eshitib:
— G ap shu ishga q u n t qilishda, q u n t qiladigan bo'lsak, 
ikki qutisi ham biru, uch qutisi h a m bir, - dedi.
Uchovi Roziyabuvinikiga chiqishdi. Roziyabuvi ko‘ngandan 
keyin, Ortiqjonnikiga borishdi. Ortiqjon o ‘sha majlisda “U ch quti
106

---

tutish q o ‘lim izdan keladi” dem oqchi ekan-ku, boshqalardan 
istihola qilib aytmabdi. Bular uch quti degandan keyin, u ham
bir quti q o ‘shdi.
Shunday qilib, uy m a-u y y u rib qilingan m ajlisda kam pirlar 
zvenosi to ‘rt quti tutishga qaror qildi va ertalab xo‘jalik idorasiga 
ch o p ar yubordi.
Rais ko‘nmabdi: “ Hammasi yig‘ilganda bitta shaftoliga tishi 
o ‘tmaydi-yu, to ‘rt quti urug‘ tutar emishmi! Y o‘q, kampirlaming 
tovoniga qolam an” , debdi. C hopar h a m bu gapni oqizm ay- 
tomizmay kampirlarga yetqazibdi: “Hammalaring yig‘ilganda bitta 
shaftoliga tishlaring o ‘tmas emish” , dedi.
Bu gap kam pirlarga nihoyatda alam qildi, ikki k undan 
keyin rais kelganda uni o ‘rtaga olib shu n d ay qilishdiki, rais 
“tegishgan edim , tavba qildim ” deb z o ‘rg‘a qutildi va to ‘rt 
quti u ru g 'n i o ‘z q o ‘li bilan keltirib berdi.
Hademay qurt ko‘m -ko‘k barg ustida o ‘rmalab qoldi. Qurt 
katta bo‘lgan sayin kampirlaming havasi, g'ayrati ortar edi. H ech 
kimning beli ham og‘rimadi, yuragiga qil sig‘maydigan payti ham
b o ‘lmadi, aksincha, ham m a sog‘, dimog‘lar chog‘ edi.
Bir kuni rais kelib qurtni k o ‘zdan kechirdi-da:
— Yashasin havaskor kam pirlarim iz!— deb qichqirdi.
Eshik yonida ikki q o ‘lini beliga q o ‘yib, kerilib tu rg an
T o ‘xtabuvi boshqalarga ko‘z qisib:
— Qani o ‘g ‘lim, cham angda norm am iz to ‘ladimi, yo‘qm i?— 
dedi.
— Iye, shunchalik qurt boqasizlaru, q a n ch a pilla chiqishini 
bilm aysizlarm i? H a r qutidan kam ida oltm ish kilogram m dan 
o la s iz la r,- dedi.
— A na xolos,— dedi O rtiq jo n ,- to im a s ekan-da!
— N ega, n o rm a q an ch a o ‘zi? Q irq besh kilogram m i? 
H am m a kulib yubordi.
— U naqa norm angni shaftoliga tishi o ‘tadigan tam tam larga 
ber. Bizning norm am iz har qutidan yetm ish-sakson kilogramm!
Rais tilini tishladi.
Bir necha k undan keyin qurt nishona berdi. N ishona pilla 
b e to ‘xtov xo'jalik idorasiga yuborildi. 0 ‘sha kuni kechki payt 
rais yetib keldi va eshikdan kirishi bilanoq:
107

---

— O nalar, birinchi terim ni olgan kunlaring bitta sem iz 
q o ‘y sizlarniki, m en tu m a n d a n so ‘radim , hali h ech qaysi 
■•'.o'jalikning qurti nishona bergani y o ‘q! — dedi.
K am p irlar u c h u n bu xabar yangilik edi.
— U n d o q b o ‘lsa, sen bizdan b itta q o ‘y bilan qutulm ay- 
s a n ,— d edi T o 'x ta b u v i,— b irin ch i terim n i olib topshirgan 
kunim iz T oshkentga sim qoqasan, aytasanki... N im a desang 
o ‘zing bilasan. Bugun seshanba, yakshanba k u n i b irin ch i 
terim ni topshiram iz.
U ch kun b o ‘yi zveno qurtning tepasidan nari ketm adi. 
Q ani endi bu qurt o ‘lgur tez-tez o ‘ray qolsa!
Rais h a r kuni tum anga telefon qilib turdi — y o ‘q, xotir- 
jam lik — tu m a n d a hech kim pilla topshirgani y o ‘q.
N ih o y a t t o ‘rtinchi kuni ertalab zveno har uydan savat- 
savat pilla olib chiqa boshladi. Rais o ‘sha kuni, tum anda birinchi 
b o ‘lib, yigirm a besh kilo pilla topshirdi va kam pirlarga bergan 
va’dasiga m uvofiq T oshkentga “sim qo q d i” .
Z veno raisning T oshkentga sim qoqqani t o ‘g ‘risida xabar 
kutib T o ‘xtabuvining uyida o ‘tirar edi. B irdan Roziyabuvi 
yugurganicha kirib keldi.
— T uringlar! Turinglar! O 'tirasizlarm i! R adio gapirdi, 
hammamizning otimizni aytdi. Askar oilalaridan T o‘xtabuvi, Nazir- 
buvi, O rtiqjon... H am m am izni aytdi.
— N im a dedi?
— B ilm aym an, cham am da, sim qoqdi, — dedi.
T o ‘g ‘ri, rais telefon qilgandan keyin, T oshkent radiosining
olg‘irlari b u xabarni kechki so ‘ngi axborotda berishgan edi.
H am m a ko‘chaga chiqdi. K o‘chaning u boshida rais kattakon 
sem iz q o ‘yning quyrug‘iga arqon solib sudrab kelm oqda edi.