Muhabbat qissa yetim

1939-yil

---

¡V1AYIZ YEMAGAN XOTIN
“Ayol kishi erkakka q o ‘l berib so ‘rashdim i, bas!.. R o ‘za 
tu tg an kishi og‘zini chayqasa, suv tom og‘iga ketm asa ham ki, 
r o ‘zasi ochiladi — shu og‘iz chayqashdan b a h ra oladi-da! 
A bdulhakim ning qiziga usta M avlonning o ‘g‘li b ir hovuch 
m ayiz berganini o ‘z k o ‘zim biian ko‘rganm an. H ayo borm i 
shularda? Shariat yo‘li — xo‘p y o ‘l. 0 ‘n b ir yasharida paranji 
y opinm agan qizdan q o 'ln i yuvib qo'ltiqqa ura bering. Paranji 
hayotning pardasi-da!”
M ulla N o rq o ‘zi h a r kuni bozo rd an qaytib sam ovarga 
chiqadi va ko‘ngli tortgan odam larni atrofiga to ‘plab, yarim
kechagacha shariatdan yuz o'girgan xotinlar to ‘g‘risida shunday 
vaysab o ‘tiradi; b a ’zan panjasini yozib, o ‘zi bilgan oilalarni 
sanab chiqadi:
- S o tib o ld in in g x otini do rix o n ad a ishlaydi, h a r kuni 
m ingta odam bilan javob-m uom ala qiladi: axir, bittasi b o ‘lrnasa 
b itta s i k o ‘z q isa d i-d a ! M e liq o 'z in in g x o tin i a v to b u s d a
k o n duktor, b a ’zan yarim kechada keladi; ishi erta tugagan 
kuni ham yarim kechagacha yursa, ayshini qilsa eri bilib 
o ‘tirip tim i? Izzatillaning singlisi b o ‘lsa artist - xaloyiqqa 
qarab m uqom qiladi. N o rb o ‘taning qizi doktorlikka o ‘qiydi, 
m ingta oshnasi bor desang-chi! Erkaklarning ichida yurgandan 
keyin nim a b o ‘lar edi! B o ‘yga yetib qolgan qizlarini m aktabga 
yuborgan otalarga hayronm an... Shular xotinining yoki qizining 
o 'y n ash lik qilib turgani ustiga kirsa-chi, q u r’on ursin agar, 
“b en av at” deb chiqib ketadi... Puxta gap shu!
O chiq xotin-qizlarning har bir harakatidan m ulla N o rq o ‘zi 
buzuqlikka dalolat qiladigan talay belgilar topadi. “Y etti qavat 
parda ichida” o'tiradigan o ‘z xotini esa bular qarshisida ko‘ziga 
farishta b o ‘lib k o ‘rinadi: nam oz o'qiydi, to ‘pig‘idan yuqorisini 
ovrat hisoblab jiyakli ishton kiyadi...
Bir kuni kechqurun m ulla N o rq o ‘zi hovlida c h o ‘t urib 
o ‘tirar, xotini esa nam ozshom gullarga suv quyar edi. Shu 
onda hovlining ustidan pastlab uchgan sam olvot o ‘tib qoldi. 
X otin chars b e d a n a d a y p itirla b , q o c h m o q c h i b o ‘lganida 
yuzini kannak gulning poyasiga urib oldi. Yuzi butoqqa yom on 
tegdi. K o ‘ngli ozdi.
— Axir, m u n c h a !- dedi m ulla N o rq o 'z i,— sam olyot past 
k o ‘ringani b ila n un d ag i kishiga sen ju d a k o ‘rin g a n in g d a
chum olicha ko‘rinasan.
86

---

— C h u m o lic h a k o 'rin s a m ham k o 'r in a r e k a n m a n -k u
ishqilib!— dedi xotin yig‘lamsirab.
Mulla N orqo‘zi hazil bilan uning alam ini bosm oqchi b o ‘ldi:
— E, hali m en seni o cham an deb yuribm an-ku!
Xotin uning yuziga xo‘mrayib qaradi-da, keyin zarda qilib, 
uyga kirib ketdi va q o ro n g ‘u uyning allaqaysi burchagidan 
uning tovushi eshitildi:
— H ar kimning go‘ri boshqa... Z erikkanbolsangiz, u dunyo- 
bu dunyo yuzimni qora qilmasdan, javobim ni bera qoling...
U bir hafta b o ‘yi qovog‘ini ochm adi, uch kecha o ‘rnini 
boshqa solib yotdi. M ulla N o rq o ‘zi o ‘sha gapni hazillashib 
aytganini arz qilish u c h u n oldidan kelsa tishlar, ketidan kelsa 
tep ar edi; bir kechasi gapni xotinining diyonatli, p o k d o m o n - 
ligidan boshlagan edi, xotin ancha yum shadi.
— Hazilingiz qursin!— dedi chiroqni pastlatayotib,— kishining 
imonini qochiradi. Ochilish u yoqda tursin, ochiq xotinlam ing 
yuzini ham ko‘rmaym an, deb ont ichganman. Bir kuni besh- 
oltita ochiq xotin orasiga kirib qolib, ne vaqtgacha ko‘nglim g‘ash, 
ta’bim kir bo‘lib yurdim. Tushimda rahmatlik dadam ni ko‘rdim, 
men bilan gapirishmadilar. G apni ko‘ring-a, aytgani kishining 
yuzi chidamaydi: begona erkakning qo‘li oq sochni qoraytirar 
emish. Tavba qildim...
— U nim a degani ekan?
— Obbo, m u n ch a suyuldingiz? S hunaqa gaplarga sizning 
ham suyagingiz y o ‘q. N ari yoting! B egona erkak, kishining 
qizligini esiga soladi deydi-da!
— S hunaqa gaplarni ochiq gapirishadim i-a?
— Bo, xudo, paran jin i tashlab k o ‘c h ad a yurishga yuzi 
c h id a g a n d a n keyin u y a ti borm i! Q u rib ketg u rlar, b ira m
sharm andaki... Tavba qildim. Badaningda nam ing borida besh- 
oltita erkakni ko‘rm asang, u m r b o ia d im i bu u m r deydi-ya! 
T ag‘in ham zilzila b o ‘lib ham m ani yer yutm as ekan-da! Tavba 
qildim -yey...
Mulla N orqo‘zi ertasiga samovarga chiqqanida yana panjasini 
yozib o ‘zi bilgan ochiq ayollami sanab chiqdi va xotini aytgan 
ayblarni bulaming har qaysisiga taqdi, jinday o'zidan ham qo'shdi.
— Axir, bittasi o p p o q sochi bilan m enga tegishdi-da! 
Soching oqarsa ham tinib o ‘lmas ekansan-da, desam , sochim
oq b o ‘lsa ham k o ‘nglim qora, deydi.
87

---

S h u n d a o ‘tirg a n la rd a n b iri, in tih o siz g a p d a n z e rik d i 
shekilli, qattiq esnab, dedi:
— M en sizga aytsam , m ulla N o rq o ‘zi, gap p a ra n jid a
em as, N ikolay zam o n id a islovotdagi xotinlar bosh yalang 
em as edi-ku! Endi siz h a r narsa deysizu b u n ch alik em as, 
ko'zingizga shunday k o ‘rinadi. M ana, m en sizga aytib beray: 
u m rim d a xotin-xalajga suyuqlik qilgan odam em as edim , 
b a h o rd a qish lo q q a k e ta y o tib y o ‘lda b ir xotinga h a m ro h
b o ‘ldim . It olib ketayotgan ekan. H ali sizday, m ening ham
k o ‘zim ga bu xotin ju d a tayyorga o ‘xshab k o 'rin d i. H azil- 
lashdim , suyuqlik qildim . In d am ag an id an keyin b ir sham a 
qilib k o ‘ray -ch i, d ed im . Itn in g og‘ziga ch arm t o ‘r tu tib
q o 'y g a n ekan, “jo n id a n , nega itingizning o g 'z in i b o g ‘lab 
q o ‘yibsiz, k o 'c h a d a n o ‘zi to p ib yegani yaxshi e m a sm i? ” 
d esam , “b u n in g h a m o g ‘zi sizning og‘zingizday shalaq, 
eh tiy o t y ax sh i-d a” deydi. T erlab ketdim . O rqam ga qaram ay 
b ir qo ch d im ... S hariat x o tin n i qattiq tu tish kerak deydi-yu, 
am m o xotinni q a n ch a q a ttiq tutsangiz, sh u n c h a g ‘aflatda 
qolishingizni poylaydi.
M ulla N o rq o ‘zi b u o dam ning oddiy haqiqatni anglam as- 
ligidan koyidi:
— Behuda gap! M ana m ening xotinim , nim a ekanini o ‘zim 
bilam an. Paranjisini tashlab ikki kun k o ‘chada yursin-chi!
U odam ning zardasi qaynab ketdi:
— Nega ko'chada yuradi? K o‘chada paranjilik yursa ham ayniydi- 
da! T o ‘g‘risini aytaymi? Paranjilik xotin harom ishga yaqinroq 
bo'ladi. Sabab deng! Agar siz yuziga kulib qaramasangiz, devoiga 
shoti qo‘yib ko'chaga m o‘ralaydi; ko'ylaklik olib bermasangiz, 
tom orqasidan ko‘ylakli uzatadigan chiqib qoladi. Ochilgan xotin- 
chi, ko‘ylak olib bermasangiz o ‘zi ishlab, o'zi oladi.
Ehtim ol shundaydir, a m m o m ulla N orq o 'zin in g xotini 
pokdoman. Agar mulla N orqo‘zi o ‘n yil yuziga kulib qaramasa, 
qopdan ko'ylak, bo'yradan lozim kiyishga majbur qilsa ham, 
p in a g in i b u z m a y d i. H a r q a n d a y x o tin b ila n h a m in o q
bolaverm aganining o ‘zi o ‘ta diyonatli, pokdam on ekanining 
nishonasidir. Uning bittayu bitta o ‘rtog‘i bor. Bu xotin to ‘g‘risida 
mulla Norqo'zi shunday fikrda: agar farishta ilgari o ‘tgan bo‘lsa -
shuning onasi, endi tug‘ilsa — shuning bolasi bo‘ladi, agar hozir 
yer yuzida bo‘lsa — shu xotinning o ‘zi. Shuncha keladi, haftalab, 
o‘n kunlab turib qoladi, nainki shu choqqacha mulla N orqo‘ziga
88

---

tovushini eshitdirmasa! Shariatni mahkam ushlagan xotin shaharda 
ikkita bo‘lsa, biri - mulla Norqo'zining xotini, ikkinchisi — shu! 
Nam oz o‘qiydi, odatdagi ro‘zadan tashqari ashir oyida ro‘za tutadi, 
zavoddan chiqqan nonni, hozirgi kushxonalarda so‘yilgan molning 
go‘shtini yemaydi. U kelib turganda mulla N orqo‘zi tashqarida — 
mehmonxonada yotib yuradi va uyini allaqanday nurdan m unaw ar 
bo‘lgandek sezadi. Shuning uchun boshqa mehmonlarday sira uning 
“Izzati uch kun” bo'lmaydi, necha kun tursa ham, tovuq go‘shtini 
quymoqqa o ‘rab, qaymoqqa botirib yeydi. Uzoq turib qolgan 
vaqtlarida xotini:
- Q urib ketsin, keta qolm aydi ham . L ablarim quruqshab 
ketdi. Sadqai erkaklik keting, xilvatga to rtib o ‘p ish n i ham
bilm aysiz!— deb chiqsa, m ulla N o rq o ‘zi urishib beradi.
- 0 ‘zingga m unosib g a p n i gapir! Y engil b o ‘lma! M eh- 
m o n — atoyi xudo.
M ulla N o rq o ‘zi safarga ketadigan b o ‘lib qoldi; ketishidan 
bir kun ilgari xotiniga aytib, o ‘sha farishtani oldirdi va o 'rta
eshik oldiga borib qiyom atlik singlisidan iltim os qildi:
- Singlim, m en o ‘n kunda qaytib kelam an, kelgunim cha 
o ‘rtog‘ingiz bilan birga b o ‘ling. M ana, o 'z in g iz k o ‘rgan joy, 
bem alol ayshlaringni qilinglar. X o‘pm i, singlim?
— X o‘p, deyaptilar,— dedi m ulla N o rq o ‘zining x o tin i,-
bu kishining ham , m enga o ‘xshab, bo sh q a gapirishadigan 
o 'rto q la ri yo‘q.
X otini kechqurun m ehm onxonaga ovqat olib chiqqanida 
m ulla N o rq o 'zid an o'pkaladi:
— Uyatga ham o'ldirasiz kishini!— dedi yig‘la m s ira b ,- 
o ‘rtog‘im har kelganida m enga bir narsa olib keladi. M ana bu 
safar b ir j o ‘ra sh o h i olib kelibdi. Shu c h o q q a c h a b itta
d astro ‘m ol ham berolganim y o ‘q. M en-ku yilda besh gaz chit 
k o 'rm a y m a n , kelishingizda shu b e c h o ra g a b ir n arsa olib 
kelsangiz-chi siz ham od am b o ‘lib!
— E, devona, o 'z i narsaga m uhtoj b o ‘lsa, senga narsa 
olib kelarmidi! H arna b o ‘lsa xudoning bergani, olib q o ‘ya 
ber, yaxshi gapingni ayama!
- H ech b o ‘lm asa bitta paranji olib keling, savob b o ia d i. 
X otin kishiga paranji olib berish m achit solishdan ham savob 
emish. Paranjisi eski, h ar kelganida birovnikini yopinib keladi.
— Xayr, mayli. A m m o m en kelguncha seni yolg‘iz tashlab 
ketm asin. Q o‘n i-q o ‘shnilar bilan kirdi-chiqdi qilm anglar.
89

---

.X otinining chehrasi ochilib ketdi-da, burilib ketar ekan, 
qizlarga xos sh o ‘xlik bilan aylanib, dedi:
— Bir narsangizni buzib q o ‘ydim, aytsam urishm aysizm i? 
Olib kelgan suratingizdagi odam lar xuddi kishining aftiga 
qarab turganga o'xshaydi, igna bilan ham m asining ko‘zini 
o ‘yib qo'ydim .
M ulla N o rq o ‘zining achchig'i keldi, chunki bu “ M akkai 
m u k arram an i” bir sartarosh o ‘rtog‘idan m ing iltim os bilan 
oigan edi.
— Axir, undagi odam lar ham m asi hoji-ku!
— Ha, o ‘la qolsin, hoji odam emasmi!
Xotin kirib ketdi. M ulla N o rq o 'zi ovqatini yeb, choyga 
um idvor b o 'lib o 'tirg an id a, k o ‘cha eshigidan yoshgina bir 
xotin kirib keldi; ch im m ati q o ‘lida, vajohatidan uyiga 
o 
g ‘ri 
kirgan, yordam ga kishi chaqirgani kelgan odam ga o ‘xshar 
edi. M ulla N orqo'ziga bir qaradi-da to ‘g‘ri ichkariga y o ‘naldi. 
Erkakni ko‘ra turib yuzini berkitm aganiga m ulla N orqo'zining 
g ‘ashi keldi va shunday beibo xotinning ichkariga — farishtalar 
oldiga kirishini xohlam adi.
— Hay, hay! X o‘sh, kim ga ishingiz bor?
X otin o ‘rta eshikdan kirib ketdi. M ulla N o rq o ‘zi dargLazab 
b o ‘lib o 'rn id a n turdi va eshik oldiga borib b o r tovushi bilan 
baqirdi.
— Hay, xotin, deyman, qandoq behayosan! Jinnimi o ‘zi bu...
Shu onda ichkaridan o ‘z xotinining tovushi eshitildi:
— E, qandaqa xotin bu, birovning uyiga bostirib kiradi!..
N im adir gursillab verga tushdi, nim adir sindi. U yning
esliigi sharaqlab ochildi. Bir lahza jim likdan so‘ng haligi begona 
xotinning baqirgan tovushi eshitildi:
— X udo k o ‘ta rs in sen m egajinni! Ik k ita b o la m bor! 
B o‘ydoq yigit qurib ketganm idiü
Yana nim adir sindi.
— Hay, n im a gap?!— dedi m ulla N o rq o ‘zi b o ‘sag‘ada 
tu rib ,— singîim , siz o ‘zingizni bir chetga oling! N im a deydi 
bu m anjalaqiü
Begona xotin ayvonga chiqib dod ustiga dod soldi. Birpasda 
tom , devor ustlari, ichki-tashqi hovlining yuzi odam ga to ‘ldi. 
M ulla N o rqo‘zi ayvonning pastidan kelib u xotinning etagidan 
tortgan edi, xotin jo n -jah d i bilan bir tepib og‘zi-burnini qop- 
qora qon qildi; bunga h a m qanoat qilmay, uning ustiga o ‘zini 
tashladi.
90

---

— V o y -d o d , x a lo y io q 1, b u q a n d a y e rk a k k i, x o tin in i 
birovga q o ‘shib q o ‘yib, o ‘zi eshik poylab yotadi! V oy-dod 
xotiningga q o ‘shgani b o ‘ydoq yigit qurib ketganm idi! Ikkita 
bolam bor...
O dam lar ajratm aganda bu xotin m ulla N o rq o ‘zini g ‘ajib 
tashlar edi. M ulla N o rq o ‘zi o g ‘zini ushlaganicha chetlandi. 
X o tin i eshik y o n id a devorga su y a n g a n ic h a tu ra r , ran g i 
m urdaday, o ‘zi qaltirar edi. Begona xotin h u sh id a n ketib 
yiqildi. Ikki kishi - ayollar kirib, u farishtani uydan olib 
chiqishdi. U atlas ko‘ylak, lozim kiygan, b osh yalang, oyoq 
yalang, yoshgina chiroyli bir yigit edi. H a m m a jim qoldi. Bu 
su k u n a tn i y etm ish yoshlardagi b ir ch o l bu zd i. U , m u lla
N o rqo'ziga q o ‘lini paxsa qilib dedi:
— Sadqai o d am k e tin g -e, ayb em asm i?! X o tin qilish 
q o iin g iz d a n kelm asa taloq qiling! Q o ‘ying-e, ko‘chib keting 
m ahalladan, yo biz k o ‘chib ketamiz!..
D evor ustida turgan o ‘n ikki yoshlardagi b ir qiz devordan 
kesak k o ‘chirib olib m ulla N o rqo'ziga o ‘qtaldi.
— H u o ‘l, turqing qursin! Boshingga solaym i shu bilan! 
M ahallada sasib, o ‘quvchi qizlarga kun berm aysanu o ‘zing 
n o to ‘g ‘ri ish qilasan...
H am m aning diqqati xotincha kiyingan va eshik yonida yerga 
qarab tuigan yigitga jalb bo‘ldi. Yana jimlik hukm surdi. Bu sukunat 
og‘ir tegirm on toslii b o ‘lib mulla N orqo‘zini yanchib yubordi. 
U, devor ustidagi qizga qarab, bo‘g‘iq tovush bilan o'shqirdi:
— S en gapirm a! Senga kim q o ‘yibdi gapirishni! U sta
M a v lo n n in g o ‘g ‘lid a n b ir h o v u c h m ayiz o lg a n in g n i o ‘z 
k o ‘zim bilan k o ‘rganm an!..
H a m m a kulib yubordi. T om dan kim dir qichqirdi:
— H a, bu kishining xotini m ayiz yemagan!