I. суғуртанинг моҳияти ва функциялари. Табиий ва бошқа стихияли кучлар таъсири натижасида юзага келадигаи зарарларни қоплаш,олдини олиш хамда огоҳлантириш учун мақсадли йумалишдаги пул фондларинн шакллантириш ва улардаи фойдалаииш бнлап боғлиқ иктисодий муносабатлар шшшдисига суғурта дсйилади.
Cуғуртанинг характерли белгилари қуйидагилардап иборат: - суғурта ҳавфининг мавжудлиги. Ҳавф - суғурта муиосабатларнни пайдо бўлишининг асосий шартидир. Ҳавф бўлмас экан, суғуртанинг бўлиши мумкин эмас. Ҳавфнинг ҳажми, миқдори эҳтимоллар назарияси ва математик статистика усуллари ёрдамида аниқланади. суғурта ҳавфларини таҳлил килиш уларни 2та йирик гуруҳга бўлишни тақазо этади. Яъни, ҳавфнинг суғуртавий ва суғуртасиз бўлади. суғурта шартномаларида ўз аксини топган ҳавфлар суғуртавий ҳавфлар дейилади. Ҳавф бахосини пулда ифодаланиши суғурта ставкасини ташкил этади. Ҳавф доимий кўрсаткич эмас, балки у доимо ўзгариб туради. Бу ўзгаришлар иқтисоддаги ва бошқа соҳадаги ўзгаришлар билан чамбарчас боғлиқдир. суғурта ташкилоти ҳавфни ривожланишини, ҳолатини доимо кузатиши лозим, яъни тегишли статистик учет олиб бориши, йиғилган маълумотларни қайта ишлаши ва таҳлил килиши керак.
Ҳавфни баҳолаш учун уни қуйидаги турларга бўлиш мумкин :
суғурталаниши мумкин бўлган ҳавфлар.
суғурталаниши мумкин бўлмаган ҳавфлар.
Ҳавфнинг энг катга гуруҳини суғурталаниши мумкин бўлган хавфлар ташкил этади. Қуйида келтирилган критерийларда суғурта хавфини суғуртасиз ҳавфлардан фарқ қилади:
а) Ҳавф тасодифий характерга эга бўлмоғи керак;
б) суғурта ходисаларини рўй бериш фактининг вақти ва маъносини номаълум бўлиши;
в) Хавф солиш манбасига кўра ҳавфлар : табиатнинг стихик кучлари билан боғлиқ ҳавфлари ва моддий бойликни ўзлаштириш оқибатида инсониятни табиатга таъсири билан боғлиқ ҳавфлар. Ҳавфларни туркумлашда катастрофик ҳавфлар алоҳида ўрин тутади. Чунки катастрофик ҳавфлар руй бериши натижасида кўплаб объектлар йирик миқдорда зарар кўриши мумкин. Катастрофик ҳавфларга зилзила, цунами, кучли шамол мисол бўлиши мумкин. Юқорида айтилган катастрофик ҳавфлардан ташқари экологик, сиёсий ва махсус ҳавфлар бўлиши мумкин.
Ҳавф менежмент (ҳавфни бошкариш) - ҳавфни чегаралаш ёки камайтириш билан боқлик тадбирлар йиғиндиси. Амалиётда ҳавф қуйидаги тартибда амалга оширилади:
Ҳавфни аниқлашда ҳавф даражаси аниқланади. Кредитни суғурталашда кредит олувчи шахснинг молиявий ҳолати қандай активларга эга эканлиги, лойиҳада ҳисоб-китоб қанчалик асосланганлиги ва ҳакозолар аниқланади.
Ҳавфни баҳолашда ҳавф ҳолатлари аниқланади, ҳавфнинг содир бўлиш эҳтимолийлиги тегишли ҳисоб - китоблар, статистик кузатувлар, эҳтимоллар назарияси асосида баҳоланади ва суғурталанаёгган объектга нисбатан ҳавф даражаси аниқланиб суғурта таърифи ҳисобланади. суғурта таърифининг ставкаси - бу ҳавф баҳосидир.
Ҳавфни назорат этишда - суғурта компаниясининг вакили томонидан суғурталанган объектнинг ҳолатини, унинг сақланиши устидан кузатув ишларини олиб бориш амалга оширилади. Шунингдек, унинг сақлаш хавфсизлиги талабларига жавоб бериши текширилади. Зарур қатор объектларни яхши сақлаш учун тавсия ва маслаҳатлар берилади.
Ҳавфни молиялаштириш - ҳавфни аниқлаш, баҳолаш ва назорат этиш билан боғлиқ ҳамма харажатларни қоплаш демакдир.
Cуғурта муносабатларининг тақсимлаш характерига эга эканлиги шунда намоён бўладики, молия тушунчаси каби, суғурта хам ялпи ички маҳсулотни ва миллий даромадни қайта тақсимлашда иштирок этади.
Cуғуртада зарарларни ҳудудлар бўйича ва муайян бир вақтда тақсимланиши суғуртанинг асосий белгиси бўлиб, ҳудудлар бўйича суғурта фондини суғурталанган хўжаликлар ўртасида тақсимлаш учун катта ҳудуд ва кўплаб суғурталаниши мумкин бўлган объектлар зарур бўлиши талаб этилади. Зарарларни маълум бир вақтда тақсимланиши суғурта ҳодисаларини тасодифий рўй бериш характерига эга эканлигидан келиб чиқади. Қатор йиллар мобайнида фавқулодда ҳодисалар эҳтимол рўй бермаслиги мумкин. Бу ҳолат суғурта ҳодисалари содир бўлмаган вақтда тегишли миқдорда суғурта резервларини ташкил этишни талаб килади.
Cуғурта фондларига жалб этилган взносларни қайтариб бериш. суғурта взнослари суғурта таърифи асосида аниқланади. суғурта таърифи икки қисмдан иборат бўлиб, нетто-ставка (суғурта ҳодисалари руй берганда зарарларни қоплашга ишлатилади) ва нетто-ставкача устамалардир (суғурта компаниясини ишини ташкил этиш билан боклиқ харажатлар қопланади). Нетто-ставка, асосан, суғурта ҳодисаси руй берганда суғурталанувчига қайтариб берилади.
Cуғурта таърифлари мажбурий суғурта тўғрисидага қонун ҳужжатларида белгилаб қўйилади. Ихтиёрий суғурта турларига доир суғурта таърифларининг миқдори томонларнинг келишувига мувофиқ белгиланади.
Cуғурта фонди маблағларнинг, фақат, шу фондни ташкил этишда қатлашган субъектлар ўртасида тақсимланади.
Cуғурта муносабатларида қуйидаги томонлар қатнашадилар: суғурталовчи - суғурта операцияларини олиб боришга ихтисослашган ҳуқуқий шахслар. Тадбиркорлик фаолиятининг муҳим сфераси. Ўзбекистон Республикасининг "Cуғурта тўғрисида"ги қонунига мувофиқ, суғурта фаолиятини амалга ошириш ҳуқуқи берилган ҳамда суғурталаш ўзи учун асосий фаолият тури ҳисобланган юридик шахслар суғурталовчилар дейилади.
Cуғурталовчилар турли мулк шаклига эга бўлиши мумкин (давлат суғурта ташкилотлари, акционерлик суғурта ташкилотлари ҳамда ўзаро суғурталаш жамиятлари) . суғурта фаолиятини олиб борувчи ташкилотлар давлат ҳокимиятининг тегишли рухсатномаларига (лицензиясига) эга бўлиши зарур.
Cуғурталанувчи - суғурталовчи билан конкрет суғурта муносабати ўрнатган ва тегишли суғурта взносларини тўловчи юридик физик шахс. Ўзбекистон Республикасининг "Cуғурта тўғрисида"ги нида суғурталанувчи қуйидагича таърифланган: "Cуғурта тўловларини тўлаётган ва суғурталовчилар билан муайян суғурта осабатларига киришаётган, фуқаролик салоҳиятига тўлиқ эга лган жисмоний шахслар ёки юридик шахслар суғурталанувчилар ҳисобланади".
Суғурта воситачилари - суғурталовчи ва суғурталанувчи ида воситачилик вазифасини бажарувчи юридик ёки физик шахс. Статуси буйича воситачи суғурталанувчининг манфаатларини имоя қилади. Кўрсатган хизматлари учун воситачи суғурталанувчидан эмас, балки суғурта компаниясидан тегишли комиссия йиғимини олади.
