Муаммолари республика илмий-амалий конференцияси материаллари

НИКЕЛЬ(II) ИОНИНИНГ АСПАРАГИН ВА ДИКАРБОН 
КИСЛОТАЛАРИ БИЛАН ГЕТЕРОЛИГАНДЛИ КООРДИНАЦИОН 
БИРИКМАЛАРИНИ ФИЗИК-КИМЁВИЙ ТАДҚИҚОТИ 
1
Хусенов К.Ш., 
1
Алиев Т.Б., 
2
Сулаймонова И.Ҳ., 
1
Ачилов А.Б.
1
Навоий давлат кончилик ва технологиялар университети 
2
Бухоро муҳандислик - технология институти
[e-mail], 
Қаттиқ ҳолда ажратиб олинган бирикмаларни таркибини элемент анализи 
асосида аниқланди ва уларнинг таркиби Ni(Asp)
2
6H
2
O ва Ni(AspL)nH
2
O (бунда 
L-оксалат, малон, янтар ва глутар кислоталарининг ионлари, n = 2, 7, 10) 
формулага мос келади. Комплекс бирикмаларнинг суюқланиш ҳароратлари 
аспарагин, оксалат ва малон кислоталари ҳолатида 300
о
С дан юқори, янтар ва 
глутар кислоталари ҳолатида эса тегишлича 290
о
С ва 284
о
Сларни ташкил этади. 
Бу комплекс бирикмаларнинг 0,01моль/л концентрацияли сувли 
эритмаларининг электр ўтказувчанлиги қийматлари ҳам лигандлар табиатига 
кўра фарқ қилади. Масалан, аспарагин кислотасини оксалат ва малон 
кислоталари билан ҳосил қилган координацион бирикмалари ноэлектролит 
эканлиги, улар хелат тузилишли ички комплекс бирикма ҳосил қилганлигини 
кўрсатади (λ
AspOx
= 32,24 μcm/m; λ
AspMal
=29,72 μcm/m). Аспарагин кислотасини 
ўзи ва янтар, глутар кислоталари билан ҳосил қилган аралашлигандли комплекс 
бирикмаларини электр ўтказувчанлик қийматлари тегишлича λ
Asp
=78.7, 
λ
AspYnt
=110μ/m ва λ
AspGlut
= 100,76 μ/m ларга тенг бўлиб, уларни 1:1 типидаги 
электролитлар эканлигини кўрсатади. Комплексларни диссоцияланиш 
жараёнини қўйидагича ифодалаш мумкин: 
H [Ni(AspL)] ↔ H
+
+ [Ni(AspL)]
- 
Бу ҳолатни шундай изоҳлаш мумкин: дикарбон кислоталарда L - оксалат, 
малон, янтар ва глутар кислоталари қатори бўйича ( - СН
2
- ) гуруҳи сонининг 
ортиши - СООН гуруҳлари орасидаги масофани узайтиради ва янтар ҳамда 
глутар кислоталарининг марказий ионга бидентатли координацияланиш 
эҳтимолини камайтиради. 
Комплекс бирикмаларнинг тузилишини, марказий ионга лигандларнинг 
донор атомларини координацияланиш табиатини аниқлаш мақсадида уларнинг 
электрон ютилиш спектрларим(ЭЮС) ва ИҚ-спектрлари олинди ва таҳлил 
қилинди. Лигандлар аралашмасининг электрон ютилиш спектрлари УБ 
соҳасида 200 - 400 нм тўлқин узунлиги оралиғида олинди. Спектрларда 
кузатиладиган максимумлар асосан 
𝓥
c=o гуруҳига тегишли бўлиб, оксалат, 
малон, янтар кислоталари аралашмасида 295, 215, 220 нм соҳаларда, иккинчи 
карбоксил гуруҳига (
𝓥
c=o) тегишли кучсиз максимумлар 255, 275, 265 нм ларда 
намоён бўлади. Глутар кислотасида (215 нм) эса иккинчи максимум деярли 
кўринмайди, бунга сабаб углерод занжирининг ўзайиши деб изоҳлаш мумкин. 
Октаэдрик координацияланиш ҳолатида никель(II) ионининг асосий ҳолати 
3
A
2g
(t
2g
)
6
(e
g
)
2
га тўғри келади. Ni(II) иони октаэдрик координацияда ҳар доим 

---

87 
иккита жуфтлашмаган электрон спинига эга бўлади. Бунда қўйидаги учта 
электрон кўчиш ҳолатлари 
3
А
2g 
→ 
3
T
2g , 
3
A
2g
→ 
3
T
1g
(F) ва 
3
A
2g
→ 
3
T
1g
(P) 
кузатилади. NiSO
4
тузининг электрон ютилиш спектрларида 25000 (400нм) см
-1
ва 15151 (660нм) см
-1
соҳаларда ютилиш чизиқлари кўринади ва улар тегишлича 
400 нм 
3
A
2g 
→ 
3
T
1g
(P) кўчишга, 660 нм дагиси 
3
A
2g
→ 
3
T
1g
(F) кўчишга тўғри 
келади. 
Юқорида кўрсатилган электрон кўчишлари Ni(Asp)
2
6H
2
O комплекси учун 
15384 ва 25000 см
-1 
сатҳ энергиясида, Ni(AspOx)2H
2
O учун 15503, 17000, 19000 
ва 25000 см
-1
соҳаларда, Ni(AspMal)2H
2
O учун 15748, 19414 ва 25000 см
-1 
да, 
Ni(AspYnt)10H
2
O учун 15267 ва 25000 см
-1
да, Ni(AspGlut)7H
2
O учун эса 15834, 
20202 ва 25000 см
-1
соҳаларда намоён бўлади. Электрон ютилиш 
спектрларининг қийматларини никель тузи ва унинг комплекс бирикмаларида 
фарқ қилиши октаэдр тузилишли бирикмалар ҳосил бўлганлигидан далолат 
беради. 
Донор атомларини координацияланишини аниқлаш мақсадида лигандлар 
ва комплекс бирикмаларининг ИҚ-спектрларини ўзаро солиштириб таҳлил 
қилинди. Масалан, аспарагин кислотасининг ИҚ-спектрларида қўйидаги 
соҳаларда 3400-3600, 1720-1620, 1500, 1420-1340, 910-980, 720-780, 650, 520-
580 см
-1
ютилиш чизиқлари кузатилади. Шу ютилиш чизиқларидан 3400-3200 
см
-1
соҳаси -NH
3
+
гуруҳларини валент тебранишларига, 1720 см
-1
β- СООН 
гуруҳига, 1500-1620 см
-1
соҳалари эса -COO
-
ва NH
2
гуруҳларининг 
деформацион тебранишларига, 1420-1340 см
-1
соҳаларда эса -СОО
-
ни 
симметрик тебранишларига тўғри келади. Ионланган ҳолатдаги -COO
-
ва -NH
3
+
гуруҳларига тегишли ютилиш чизиқларини кузатилиши аспарагин кислотасини 
цвиттер-ион кўринишида эканлигидан далолат беради. 
Комплекс бирикмаларнинг ИҚ-спектрларида ҳам юқорида кўриб ўтилган 
гуруҳларга тегишли ютилиш чизиқлари кузатилади. Масалан, Ni(AspOx)2H
2
O 
комплекс бирикмасининг ИҚ-спектрида 3100-3550 см
-1 
соҳасида кенг ботиқ 
ютилиш 
чизиғи 
кузатилади 
ва 
3280 
см
-1
соҳасидаги 
чўққини 
координациялашган - NH
2
гуруҳини валент тебранишларига тегишли дейиш 
мумкин. Ютилиш чизиғининг бу соҳада кенг ботиқлигига сабаб, координацион 
ва кристаллизацион сув молекулаларининг борлигидир. Чўққиси 1520 см
-1
да 
бўлган 1500-1640 см
-1
соҳалар оралиғида ҳам ютилиш чизиғи кузатилиб, NH
2
-
гуруҳининг деформацион тебранишлари, -СОО
-
гуруҳининг асимметрик валент 
тебранишларига тегишлидир. Лигандлар (Asp ва Ox)даги ионланмаган -СООН 
гуруҳларига тегишли 1720-1740 см
-1
соҳаларидаги ютилиш чизиқлари 
йўқолади. 
Бу 
марказий 
ионга 
шу 
карбоксил 
ионларининг 
координацияланганлигини кўрсатади, 1410 см
-1
соҳада эса -СОО
-
гуруҳини 
симметрик тебранишлари намоён бўлади. 
Δ
𝓥
= 
𝓥
as - 
𝓥
s = 1580 - 1410 = 170 см
-1 
га тенглиги М - О боғининг ион 
характерига эга эканлигини кўрсатади. 
[Ni(AspMal)]2H
2
O комплекс бирикмасининг ИҚ-спектрларида ҳам 3000-
3550 см
-1
соҳаларда кенг ботиқ ютилиш чизиқлари кузатилиб, уларни 

---

88 
координацияланган сув молекулалари ҳамда -NH
2
гуруҳига тегишли дейиш 
мумкин. Бу иккита гуруҳнинг бир-бирига яқин соҳада ютилиш чизиқларини 
намоён қилиши, уларни таҳлилини бироз қийинлаштиради. 1500-1680 см
-1
соҳалар оралиғида ҳам умумлашган ютилиш чизиғи намоён бўлиб, бу соҳада -
NH
2
гуруҳининг деформацион тебранишлари, -СОО
-
гуруҳининг асимметрик 
тебранишлари, сув молекуласини -ОН гуруҳи тебранишлари ҳам ётади. 500 см
-1
соҳадаги ютилиш чизиқлари Ni - O боғининг тебранишига, 620-640 см
-1 
соҳаларидагини эса Ni - N боғларига тегишли деб айтиш мумкин. 
[Ni(AspYnt)2H
2
O]8H
2
O 
ва 
[Ni(AspGlut)2H
2
O]H
2
O 
комплекс 
бирикмаларининг ИҚ- спектрларида 2800-3600 см
-1
соҳаларида нисбатан кенг 
ботиқ ютилиш чизиғи кузатилади. Чунки бу соҳада кристаллизацион ва 
координацион сув молекулаларига, -NH
2
гуруҳларини валент тебранишларига 
тегишли чизиқлар ётади. 1710 - 1680 см
-1 
соҳада янтар ва глутар 
кислоталарининг 
𝓥
c=o гуруҳига тааллуқли чизиқлар ётади. 1520 - 1600 см
-1
соҳаларда -СОО
-
гуруҳининг асимметрик тебранишлари, 1620 - 1640 см
-1 
соҳаларда NH
2
гуруҳининг деформацион тебранишлари ва 1400 см
-1
соҳада эса - 
СОО
-
гуруҳини симметрик тебранишлари кузатилади. 
Δ
𝓥
= 
𝓥
as - 
𝓥
s = 1600 - 1400 = 200. Таҳлил натижалари шуни кўрсатадики 
янтар ва глутар кислоталари марказий атомга монодентат ҳолида 
координацияланади.