Муаллифлар: Ходиев Б. Ю., Бегалов Б. А., Расулев Д. М., Абидов

 
 
 
1.26 - расм. Қарорларни қабул қилишни қўллаб-қувватлаш тизими ва
бошқарув ишини автоматлаштириш тизими концепциясининг эволюцияси. 
ахборотларни 
ягона 
ҳисоблаш 
марказида 
қайта 
ишлашни 
марказлаштириш; 
ходимлар сони ва қўшимча ҳаражатларни қисқартириш мақсадида 
маълумотларни қайта ишлашнинг аппарат ва дастурий воситасидан 
фойдаланиш;
маълумотлар базаси, маълумотлар базасини бошқариш тизими 
тушинчаларининг пайдо бўлиши. 
Мазкур концепция кейинги авлод тизимларида фойдаланила бошланди. 
Шуни қайд этиш лозимки, барча авлод тизимлари ва уларнинг 
концепциясининг моҳияти ўша даврда мавжуд ахборотларни қайта 
ишлашнинг техник имкониятлари билан аниқланган.
Фаолиятни автоматлаштириш тизими тақсимланган маълумотлар 
базаларини амалга оширган. Ортиқча марказлаштириш бартараф этилди. 
Ўрта ЭҲМ базасида локал ҳисоблаш тармоқлари юзага келди. Қарорларни 
қўллаб-қувватлаш ахборот даражасида мақбул қарорлар қабул қилиш учун 
алоҳида услуб ва моделлар қўлланилади.
OAS – бу худди шундай бошқарув тизими фаолиятининг операциялар 
комплексини бажарадиган компьютер тизимидир. 
Кейинги босқич – DDS тизими. DDS – бу диалог компьютер тизими 
ҳисобланиб, бошқарув қарорларини ишлаб чиқиш ва текшириш учун 
маълумотлар базаси ва менежернинг шахсий тажрибаси билан биргаликда 
бошқарув объектининг расмийлаштирилган қоидалари ва моделларидан 
фойдаланади. Кўриниб турибдики, бу хилдаги тизимлар нафақат қарор қабул 
DDS šарорларини 
šœллаб-šувватлаш 
тизими 1980й. 

---

127 
қилишнинг ахборот жараёнини таъминлайди, шунингдек, унда иштирок ҳам 
этади.
Ахборот тизими ривожланишининг чўққиси эксперт тизимлари(ES) 
саналади(1.10-жадвал). 
1.10 - жадвал. 
Эксперт тизими ва қарорларни қўллаб-қувватлаш тизими ўртасидаги
фарқли хусусиятлар. 
DDS 
ES 
1 
2 
3 
Мақсад 
Қарор қабул қилишда 
инсонга ёрдам бериш 
(ЛПР) 
Кишилар-экспертлар
фаолиятини
такрорлаш ва уларни 
алмаштириш 
Ким тавсия (қарор қабул) қилади 
ЛПР ва (ёки) тизим 
Тизим 
Асосий мўлжал йўналиши 
Қарор қабул қилиш 
Экспертизани узатиш 
(эксперт-компьютер-
инсон), экспертизани нусха 
кўпайтириш 
Ким кўпроқ савол беради 
ЛПР 
Компьютер 
Қўллаб-қувватлаш объектлари 
Шахс, гуруҳ, 
ташкилотлар 
Шахс (кўпинча) ва гурух 
Кўпроқ қайси ахборот билан 
манипуляция қилади 
Сонлар 
Белгилар 
Муаммоли соҳа тавсифи 
Комплекс, кенг, 
мураккаб 
Тор 
Вазифа турлари 
Тасодифий, ноёб, 
камдан-кам учрайдиган 
Такрорланувчи 
Маълумотлар базаларининг 
мазмуни 
Хақиқий аҳамияти 
Процедурага оид ва 
ҳақиқий аҳамияти 
Мантиқий мулоҳаза юритиш 
қобилияти 
Йўқ
Ҳа, чекланган 
Тушунтириш олиш имконияти 
Чекланган 
Ҳа, бор 
Эксперт тизими – бу қарор қабул қилиш вазифасини ҳал этиш учун айрим 
расмий кўринишда тақдим этилган бир ёки бир неча экспертлар билимидан 
фойдаланувчи компьютер тизимидир. 
1.10 - жадвалда эксперт тизими ва қарорларни қўллаб-қувватлаш тизими 
ўртасидаги фарқлар келтирилган. 
Қайд этилган концепциялардан ташқари турли хил тизимларнинг айрим 
хусусиятларини ўзида у ёки бу даражада мужассамлаштирган бошқа 
концепциялар ҳам бўлади. Масалан, ахборот ресурсларини бошқариш 

---

128 
концепцияси (IRM – Information Resource Management). У ташқи ёки ички 
ахборот маҳсу-лотлари асосида қарор қабул қилиш, ахборот маҳсулотини 
яратиш манбаи ва воситаларини бошқариш имкониятларини намоён қилади.
Тизимлар турлари: Фойдаланувчилар гуруҳлари: 
- ESS; - юқори раҳбарият;
- DSS; - раҳбарлар;
- MIS.
Профессионал - мутахассислар ва клерклар;
ишчи станциялари
ва OAS TSP - ижрочилар.
 
1.25 - расм. Ахборот тизимларининг турли хил фойдаланувчилари
. 
Барча типдаги тизимлар оқибат натижасида, вақт ўтиши билан 
бошқарув қарорларини ишлаб чиқиш жараёнини яхшилаш, осонлаштириш(ва 
арзонлаштириш)га имкон беради. Автоматлаштирилган ахборот тизими 
натижаси шунда кўринади. Бу тўғрисида 1.11-жадвал тасаввур беради. 
Ахборот 1.11 - жадвал
Ахборот тизимларини бошқарувда қўллаш 
Қарор қабул 
қилувчиларнинг
турлари 
Ташкилий даража 
Операцияларни 
бошқариш 
Менежмент 
Стратегик
режалаштириш 
Таркиблаштирилган 
Ҳисоб 
Бюджет таҳлили 
Ярим
таркиблаштирилган 
Заҳираларни
бошқариш 
Қисқа муддатли 
башоратлаш 
(MIS) 
Ишлаб чиқаришни 
жойлаштириш 
(DDS) 
Таркиблаштирилмаган 
Лойиҳани 
тақвимли
режалаштириш 
Бюджетни 
тайёрлаш (ESS)
Сотув дастури 
Янги маҳсулотлар 
чиқариш тўғрисида 
қарор. 
Етказиб берувчилар 
ва истеъмолчилар 
ўртасидаги
муносабат 
тизимлари эволюциясини уларнинг ташкилотга таъсири(ахборот тизимини 
ҳаракатдаги бизнес шаклга жойлаштириш) нуқтаи назаридан кўриб чиқиш 
мумкин. Буни 1.12, 1.13 - жадваллардан ҳам кўрса бўлади. 
1.12 - жадвал 
Ахборот тизимларини корхона даражасида қўллаш 
Ривожланиш фазаси 
Функциялар баёни 
Асбоб-ускуна, қурилмаларга 
мисоллар 

---

129 
Бошланғич 
Ҳисоблаш 
Калькулаторлар, биринчи 
компьютер дастурлари, 
статистик моделлари, 
операцияни тадқиқ этишнинг 
содда моделлари 
Оралиқ 
Қарор қабул қилиш учун 
ахборотни қидириш, сақлаш 
ва акс эттириш 
Маълумотлар базаларини 
бошқариш тизими, файллар 
тизимлари 
Жорий 
Танлаб олинган ахборотлар 
асосида қарор қабул қилиш 
учун ҳисоблаш, дўстона 
интерфейс билан сўров 
тизими, «нима, агарда..» 
мазмунидаги таҳлил 
Молиявий моделлар, 
электрон жадваллар, 
операцияларни тадқиқ этиш 
модели, автоматик лойиҳалаш 
тизими, қарор қабул қилиш 
тизими 
Ҳозир бошланувчи 
ва келажакда давом 
этувчи 
Қарор қабул қилиш 
жараёнида интеллектуал 
қадамлар шаклланиши ва 
бажарилишини 
осонлаштириш учун қарор 
қабул қилувчи шахс билан 
ўзаро муносабатда бўлиш 
Эксперт тизимлари 
1.13 - жадвал
Ахборот тизими интеграцияси 
Маҳсулдорлик 
Самарадорлик 
Ишга оид
Интеграция 
Ички
фокус 
Маълумотларни 
анъанавий қайта 
ишлаш(ҳисоб-китоб, 
тўлов ведомостлари) 
Энг асосий операцион 
тизимлар 
(on-line, аниқ вақт, MIS) 
Ички интеграция 
(end-to end алоқаси) 
Ташқи 
фокус 
Маълумотларни 
электрон усулда 
алмаштириш 
(тўғридан- тўғри 
кодлаш) 
Жараёнларни 
рационализациялаш.
Ахборотларни бўлиш 
Ташқи интеграция 
(таклиф мақсадини 
оптимизациялаш) 
Жорий бизнес шаклини қабул қилади 
Бизнес шаклини 
ўзгартиради.