Muallifdan

  
15-§
. 
TILDAGI TARIXIY -FONETIK O‘ZGARISHLAR VA 
FONETIK-FONOLOGIK QONUNIYATLAR
 
 
 Til  taraqqiyoti  va  rivoji  ma’lum  qonuniyatlar  asosida  yuzaga 
keladi.Til  murakkab  va  ko‘p  qirrali  ijtimoiy  hodisa  bo‘lib,undagi 
birliklar barcha jihatdan uzviy bog‘langan.Ushbu birliklarga aloqador 
qonuniyatlar  ham  o‘zaro  bog‘liq  hisoblanadi.Tildagi  tarixiy  fonetik 
o‘zgarishlar  ma’lum  tarixiy  fonetik  qonuniyatlar  asosida  ro‘y 
beradi.Fonetik  –  fonologik  o‘zgarishlar  tilning  ichki  qonuniyatlari 
bilan  bog‘liq  hodisadir.Tildagi  tarixiy-  fonetik  o‘zgarishlarni 
o‘rganuvchi  qiyosiy-tarixiy  tilshunoslik  sohasi  qiyosiy-tarixiy 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
79 
79
 
fonetikadir.Qardosh  tillardagi(slavyan,german,  roman  tillari,  turkiy 
tillar)tarixiy fonetik o‘zgarishlar natijasida so‘zlardagi etimologik va 
geneologik,  ya’ni  kelib  chiqish  jihatdan  o‘xshashlik  va  farqli 
tomonlarini  qiyosiy  –fonetika  aniqlab  beradi.  Qardosh  va  qardosh 
bo‘lmagan  tillardagi  tarixiy-fonetik  o‘zgarishlarni  tahlil  qilish 
natijasida  tipologik,  qiyosiy  –tipologik  fonetika,  fonologiya  sohalari 
shakllandi.  
 Til  taraqqiyotidagi  fonetik  o‘zgarishlarni  tahlil  etuvchi  fonetik-
fonologik qonuniyatlar quyidagilar: 
1.  Umumiy  fonetik  qonuniyatlar  barcha  tillarga  xos  umumiy 
holdagi  tartib  va  qoidalarni  tilning  boshqa  qonuniyatlari  bilan 
bog‘liqlikda  aks  ettiradi.  Masalan,  singarmonizm(tovushlarning 
uyg‘unlashuvi) turkiy tillarga xos umumiy fonetik qonuniyatdir. 
 2.  Xususiy  fonetik  qonuniyatlar  muayyan  til  uchun  xos  bo‘lgan 
qonuniyatlarni  ifodalaydi.Masalan,  turkiy  tillarga  mansub  o‘zbek 
tilining  keyingi  taraqqiyotidagi  ichki  o‘zgarishlar  hamda  yondosh 
tillar  ta’sirida  yuzaga  kelgan  hodisalar  shu  tilning  o‘ziga  xos 
rivojlanish omillari bilan bog‘liqdir. 
 Fonetik qonuniyatlar davriy nuqtayi nazardan ikkiga bo‘linadi. 
 1)  tarixiy  fonetik  qonuniyatlar  tillar  yoki  muayyan  bir  tilning 
tarixiy  taraqqiyotida  yuzaga  kelgan  tarixiy-fonologik  o‘zgarishlarni 
o‘z  ichiga  oladi.Til  tarixining  tarixiy  tovush  o‘zgarishlarini 
o‘rganuvchi bo‘limi tarixiy fonetika va fonologiya deb yuritiladi. 
 2)davriy  fonetik  qonuniyatlar  muayyan  til  doirasida  hozirgi 
davrda sodir bo‘layotgan fonetik o‘zgarishlarni izohlaydi. 
 Tarixiy-fonetik  va  fonologik  o‘zgarishlar  turli  murakkab 
jarayonlarni  o‘z  ichiga  oladi.Fonetik  va  fonologik  o‘zgarishlar 
natijasida tildagi fonemalar soni kamayishi yoki ko‘payishi mumkin, 
bunda ikki hodisa ro‘y beradi. 
 1.Ikki  fonemaning  yaxlit  bir  fonema  sifatida  birlashishi 
konvergensiya  deyiladi.  O‘zbek  tili  tarixida  ma’lum  bo‘lgan  til  oldi 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
80 
80
 
va  til  orqa,  qisqa  va  cho‘ziq  fonemalar  keyinchalik  birlashib,  o‘rta 
cho‘ziqlikka ega bo‘lgan 6 ta unli fonemani hosil qilgan. 
 2.Bir  fonemaning  ikki  mustaqil  fonemaga  ajralishi  divergensiya 
deyiladi.  Masalan,  qadimgi  turkiy  tilda  bitta  a  fonemasi  keyinchalik 
ikki fonemaga ajralgan: a va o. 
 Fonetik  qonuniyatlarga  tovushlarning  kombinator  va  pozitsion 
o‘zgarishlari ham kiradi. 
 Umuman,  fonetik  qonuniyatlarni  boshqa  yondosh  hodisalar 
ta’sirida o‘rganish tilshunoslik fani uchun ilmiy qiymatga ega.